डॉक्टर तुम्हीसुद्धा?

परवा शाळेतल्या मित्रांच स्नेहसंमेलन ठरला होत. एका डॉक्टर मित्राचा निरोप आला “ सर्दी पडशाने बेजार झाल्यामुळे येत नाही”. निरोप वाचताना मला कसा आसुरी आनद झाला! डॉक्टरनं आजारी पडू नये, प्लम्बरच्या घरातील नळ गळू नयेत, इलेक्ट्रिशियन च्या घरी दिवे जाऊ नयेत, केटररच्या घरी कायम पंचपक्वान्नाचे जेवण तयार असावे, इंजिनियर ची गाडी कधी बंद पडू नये, सोफ्टवेअर इंजिनियरचा कॉम्प्युटर कधी क्रश होऊ नये अस आपल्याला कायम वाटतं. त्यामुळे यातलं काही झाल की “ अरेच्चा असं कसं?” असा कुत्सित प्रश्न पडतोच. तसाच तो मलाही पडला आणि मी तो ग्रुपवर फिरवला, वर पुस्तीही जोडली “ आम्हाला शिकवतोस ते न पाळता रात्री बेरात्री भटकून काहीतरी गार खाल्ल किंवा प्यायलं असशील!” . माझा मित्र पुण्यातच लहानाचा मोठ्ठा झालेला असल्याने त्यानं सवाई जवाब दिला “ इंजिनियर असूनही ऐन पावसात छत्री न उघडल्याने भिजलास आणि सर्दी झाली तेम्वा मीच आठवलो होतो नाही का? “
गेल्या वर्षी स्वाईन फ्लू वरचा उपचार घेऊन बरा झालेल्या एका मित्राने डॉक्टरांविषयी गार्हाण मांडल “ तोंडावर मास्क घातलेल्या त्या डॉक्टरनं हात न लावताच तपासलं, मास्कमुळे तो नेमक काय बोलतोय हेसुद्धा समाजत नव्हतं .......” मी जेव्हा त्याला सबुरीचा सल्ला द्यायला गेलो तेव्हा म्हणाला “एकच तर जीव आहे, नीट बरा नको का व्हायला? केवढी रिस्क? “ त्याचं म्हणण वाद घालण्यासारखं नव्हतं पण हेच डॉक्टरांच्या बाजूने पण खरय नाही का? त्यांचाही एकच तर जीव असतो नाही का?
प्रत्येक व्यवसायात कमी जास्त धोका असतोच. ड्रायव्हरला अपघाताची, फायरमनला आगीची, पोलिसाला अतिरेक्याची, सैनिकाला शत्रूची भीती असतेच. या व्यावसायिक अनिश्चितता या जीवघेण्या असतात तशाच रुग्णाचा आजार डॉक्टरांनाच होण्याची शक्यता कशी नाकारता येईल? कितीही काळजी घेतली तरी हा धोका पत्करणं ही रुग्णाला बरं करण्यातली पहिली पायरी आहे हे रुग्णानसुद्धा लक्षात ठेवलं पाहिजे.
आपल्या “सापेक्ष” ज्ञानाचा आणि कौशल्याचा, प्रसंगी “अवाजवी” लाभ उठवण्याला सध्याच्या परिभाषेत “व्यावहारिक चातुर्य” असं म्हणतात. ही वृत्ती जिथे सर्वच व्यवसायात पसरली आहे तेव्हा फक्त वैद्यकीय व्यवसायच या पासून अलिप्त राहील ही अपेक्षा ठेवणंच मुळात चूक आहे. मग अशा व्यावहार चतुर डॉक्टरकडे उपचार घेण टाळाव हेच योग्य.
माणसाचा जन्म आणि मृत्यू हे अटळ सत्य वैज्ञानिक अंगानं शिकलेल्या डॉक्टरला हे काय माहित नसतं की समोरचा रुग्ण हा कधी न कधी मरणार आहे? अनंताच्या प्रवासाकडे वाहणारा माणसाचा जीवनप्रवाह कधी व्याधीमुळे अडखळतो, प्रदूषित होतो तो पुन: पूर्ववत करण्याचा प्रयत्न करणं हे डॉक्टरांचं काम. त्यातून जेव्हा या प्रवासाचा शेवटचा टप्पा असतो आणि हे फक्त त्या डॉक्टरला आणि त्यालाच कळत असतं तेव्हा अथक प्रयत्न करणाऱ्या डॉक्टरांना माणूस म्हणून सलाम करावासा वाटतो.
रुग्णाकडे सब्जेक्ट म्हणून पाहण्याच्या सवयीची चित्रपटात पुरेपूर थट्टा केलेली त्यावेळी बघितली, आवडली सुद्धा. पण ज्या यशस्वी डॉक्टर लोकांना मी ओळखतो त्यांची रुग्णाला तपासताना त्याच्या मनाचा अॉब्जेक्ट म्हणून विचार करण्याची आणि प्रत्यक्ष उपचार देताना सब्जेक्ट म्हणून विचार करण्याची सर्वांगीण पद्धत मला अभियांत्रिकीतसुद्धा आचरावी वाटली आणि मी तसा प्रयत्न करून पहिला, ते अवघड आहे असा माझ्या लक्षात आलंय.
आपल्याला रोज हसरे, प्रफुल्लीत चेहरे दिसावेत असं कोणाला वाटत नाही? आपल्या सभोवती कायम हसरं, तणावमुक्त वातावरण असावं म्हणून आपण काय काय करतो. पण दुखरे, निराश झालेले चेहरे रोज पाहणं आणि त्यातून न रागावता, न चिडता, एक टवकाही न उडवता हसरा चेहरा घडवणं हे खरोखरच एक कौशल्याचं काम आहे. दुर्धर आजार झालेले, आयुष्याला कंटाळलेले रुग्ण तपासणं आणि त्यांना बरं करण्याचा विडा उचलणं किती कठीण आहे याचा प्रत्यय कॅन्सरच्या रुग्णालयात जाता येता येत असे. १२ नंतर शक्य असूनही मेडिकल ला प्रवेश न घेण्याचा निर्णय घेतल्याचं मला राहून राहून बरं वाटत असे.
मी पाहिलेले “यशस्वी” म्हणून गणले गेलेले डॉक्टर त्यांच्या व्यवसायाबरोबरच कोणत्या न कोणत्या कलेशी जवळीक साधलेले आहेत. रुग्णाबरोबर निर्माण झालेलं नातं आणि त्याला सहानुभूती दाखवताना त्याच्याकडून उसनी घेतलेली त्याची पीडा यातून मनरंजन करण्यासाठी ते कलेचा आधार घेत असावेत असा मला वाटत. हे खरय का हे मात्र त्या एका डॉक्टर मित्रालाच विचारव लागेल!
रुग्णाकडे सब्जेक्ट म्हणून पाहण्याची व्यावसायिक मानसिकता तयार करूनही डॉक्टर “माणसांच्या” मनात प्रसंगी वेदनेचा कल्लोळ उठत नसेल का? आय. सी. यु. मध्ये रुग्णाच्या नातेवाईकाला निर्वाणीचा संदेश देणाऱ्या डॉक्टरांचा कातर झालेला स्वर मी ऐकलाय आणि ओलावलेल्या डोळ्याच्या कडा मी पहिल्या. त्यावेळेस मला खरच त्या डॉक्टरांना विचारावस वाटल होतं “ डॉक्टर तुम्हीसुद्धा? “

--सत्यजित चितळे