तेजोमय दाहक ते !

चासकमान धरणाच्या डाव्या काठावर एक शंकूच्या आकाराचा डोंगर आहे. परिसरातील लोक त्याला शंभूचा डोंगर म्हणून ओळखतात. त्या डोंगरावर एक महादेवाचं मंदिर आहे म्हणून त्याची तशी ओळख. मागे एकदा मामा बरोबर तिथं गेलो होतो. रस्ता धुळकटलेला, डांबराची ठिगळं लावलेला. त्यावरून पाट्याचा खळ-खळ आवाज करत एस. टी.नं आम्हाला तिथं पायथ्याशी सोडलं. साधारणपणे ७०० फुटाची चढण चढत आम्ही मंदिराशी पोचलो. फेब्रुवारी महिन्यातले दिवस, रानोमाळ वाढलेलं गवत वाळून गेलेलं होतं. काही परिसरात गवताची कापणी करून जनावरांच्या चाऱ्यासाठी त्याच्या गाठी वळलेल्या दिसत होत्या. 
एखाद्या उघड्या डोंगरावर वणव्यानं खपलीसारखा काळा डाग दिलेला दिसत होता. खरीपाची पिकं शेतातून वर डोकावत होती. डोंगरावर दंडकारण्य झालेलं, झाड झाडोरा वसंत ऋतूच्या आगमनाची वाट बघत असलेला, हिरवाई क्वचित कुठेतरी दिसत होती, प्रामुख्यानं धरणाच्या पाण्याजवळ. 
डोंगराच्या शिखरावरून चासकमान चा जलाशय सुंदर दिसतो. माझा मामा इथे नेहमीच येणारा, या परिसरातीलच रहिवासी. पण तोही हे दृश्य बघत मंदिराच्या बाहेर जरा टेकला. 
मंदिर जुन्या धाटणीचं, दगडी बांधणीचं, सभोवती उतरत्या छप्पराची पडवी असलेलं. मी दरवाज्याजवळ गेलो. बूट काढले. मंदिराच दार जुनं, भक्कम जाड अश्या लाकडातून केलेलं पण भेगाळलेलं. लोखंडी आडदांड्यान सावरलेलं. मी दार ढकलून आत गेलो. मंडप मोठा. चौरस आकाराचा, पश्चिमेच्या बाजूला छोटासा मुख्य गाभारा. तो ही चौरस आकाराचा. महादेवाची पाषाणातून कोरलेली पिंड आणि त्यावर अभिषेकाचं पात्र. सोबत तेवणारा दगडातून कोरलेला नंदादीप. बाहेर महादेवाकडे ध्यान लावून बसलेला नंदी, त्यावर बांधलेल्या अनेक घंटा. असा एखाद्या आडवळणाच्या मंदिरात असावा तसा थाट. 
या मंदिरात एक वयस्क साधूबाबा राहतात, मौन व्रत घेतलेले ते साधूबाबा या मंदिराची व्यवस्था ठेवतात असा माझ्या मामानं मला सांगितलं होत. मुख्य गाभार्यापलीकडे त्यांच मोजकं सामान दिसत होत. नीट बांधून ठेवलेली वळकटी, एक छोटीशी लोखंडी पेटी इतकंच. नंदी च्या थोड्या उजव्या अंगाला एक छोटीशी धुनी दिसली. मुळात व्यवस्थित रचलेली. छोटयाश्या चौकोनी आकाराची, रेखीव. जळलेल्या काड्यांची राख व्यवस्थित दाबून ठेवून त्याची सीमारेषा निश्चित केलेली. सर्वात खाली दोन मोठ्ठे ओंडके, त्यावर जाडसर काड्यांची चळत त्यावर काटक्या कुटक्या. रात्रीच पेटवलेली असावी, छोट्या काटक्यांची पूर्ण राख झालेली. खाली अंथरलेले मोठे ओंडकेसुद्धा जळून कोळसा झालेले आणि त्यावर काटक्यांची राख पांघरलेली. धुरांची एक रेष वातावरणातील स्तब्धता दर्शवत सरळ छताच्या दिशेने जाणारी. एखादी काटकी पेटताना नियम सोडून त्या मांडणीतून बाहेर पडलेली आणि आता राखेची रेष होउन राहिलेली. 
मी त्याकडे बघत शांत बसून होतो. वातावरणात एक वेगळीच प्रसन्नता अनुभवत होतो. इतक्यात उघड्या दरवाज्यातून शीळ घुमवत एक वार्याची झुळूक आत शिरली. धुनीतील ओंडक्यावरची राख तिनं हवेत उधळली. ओंडक्यातील निखारे फुलले आणि एक गडद तांबूस रंग येऊन त्यान त्याची दाहक शक्ती प्रदर्शित केली. संपूर्ण न जळलेली एक काडी ‘तट तट’ आवाज करून पेटली आणि त्यातून एक ज्वाला निर्माण झाली. त्या वार्याच्या झुळूकीसरशी गाभार्यातली नंदादिपाची वात हलकेच फुरफुरली. वार्याची झुळूक आली तशी हलकेच निघून गेली. मगाशी पेटलेली ती काडी जळून गेली, राखेची एक रांग सांडून आणि धुराची एक रेष सोडून. ओंडक्यातला ओबडधोबड आकारातला निखारा सुस्तावला. नंदादीप पुन्हा शांत तेवत राहिला. मग पुन्हा सगळं शांत झालं.
दरवाजा लोटून घेण्यासाठी मी उठलो तेवढ्यात मामा आत आला. त्यान महादेवाला लोटांगण घातल, नंदीला नमस्कार केला, घंटा वाजवली आणी गाभार्यात जाऊन घरून आणलेली तेलाची बुधली नंदादीपाच्या पात्रात रिती केली. बरोबर आणलेली फळे आणि काही पदार्थ त्यान देवासमोर ठेवले आणि माझ्याकडे बघून चलण्याविषयी विचारल. ती निरव शांतता, ती धुमसणारी धुनी आणि तो शांत तेवणारा नंदादीप काही मला सोडेना. मी नाईलाजाने उठलो, महादेवाला नमस्कार केला आणि निघालो. 
तो नंदादीप, धुनीतला तो निखारा, ती पेटलेली एखादी काडी, आणि मगाशी दिसलेला तो वणव्याचा डाग, सर्व अग्नीची म्हणजेच तेजाची रुप. पण प्रत्येकाची क्षमता आणि उपयुक्तता वेगळी. माणसाचही असच असावं. आपण कस बनाव हा पर्याय ज्यानं त्यांन निवडायचा, संहारक अस वणव्यासारखं, एरवी सुप्त राहून पण प्रसंगी दाहकता दर्शवणार्या निखार्यासारखं, कधीतरी सुरसुरी येऊन जळून जाण्यार्या काटकी सारखं, का देवाजवळ मंद प्रकाशात सतत तेवत राहणाऱ्या नंदादीपासारखं, खरोखरच पर्याय ज्याचा त्याचा! 
-सत्यजित