रायरेश्वर

२९ डिसेंबर २०१६, वर्षाअखेरीच्या जवळच्या गुरुवारी रायरेश्वराला मुजरा करण्याच्या योग आला. कानद  खोर्यातील हे जागृत देवस्थान. सह्याद्रीच्या कुशीत, उंच अश्या पठारावर वसलेलं, थोडस दुर्लक्षित कारण सहजासहजी तिथे जाता येत नाही म्हणून. छत्रपती शिवराय यांनी त्यांच्या सवंगड्याबरोबर इथे स्वराज्य निर्मितीची प्रतिज्ञा घेतली असे अवघा महाराष्ट्र जाणतो आणि मानतो सुद्धा. शिवरायांचा इतिहासच असा आहे कि त्याच्या श्रवणाने एक वेगळेच स्फुरण चढत.

अश्या या स्फूर्तीदायी ठिकाणी शाखेतल्या बाल आणि तरुणांना घेऊन जाण्याची कल्पना निघाली आणि बेत लगेच ठरला. पुण्याहून मिनी बसने सकाळी निघालो आणि निरनिराळी पद्य म्हणत भोर- अंबवडे-टीटेघर मार्गे कोरले गाव गाठलं. पूर्वी इथे वाहन लावून पुढे पायी चढून जावे लागत असे. आता प्रधानमंत्री ग्राम सडक योजनेअंतर्गत चांगला रस्ता झालाय जो आपल्याला रायरेश्वर-केंजळ च्या खिंडीपर्यंत घेऊन जातो. वळणा वळणाचा चढाचा रस्ता केंजळ गडाच्या उतारावरून वर सरपटत जातो. चुरगळलेल्या गांधी टोपीसारखा दिसणारा केंजळगड रायरेश्वर पठाराला एका सलग डोंगर रांगेने जोडला गेलाय. आमने सामने असलेल्या रायरेश्वर पठार आणि केंजळगडाला जोडणारी ही रंग घोड्याच्या नालीचा आकार घेतलेली आहे. त्याच्या मधोमध असलेल्या खिंडीतून रस्ता पलीकडल्या गावाला जातो. ही गावे अजूनही दुर्गम या श्रेणीतच मोडतात, रस्ता होण ही त्यांची श्रेणी सुगम होण्यामधली पहिली पायरी आहे.

खिंडीत गाडीतून पायउतार होऊन बाल चमूला घेऊन गडाकडे प्रस्थान केलं. दोन्ही बाजूला सरळ उतार असलेल्या डोंगर धारेवरून जाणारा रस्ता असल्याने सर्वांना सावध असण्याविषयी सूचना दिल्या होत्या. थोडे अंतर चालून –चढून गेल्यावर डोंगर कड्यावर जाणारी शिडी लागते तिथे थोडे थांबलो. कारवीचा फुलोरा या वर्षी येऊन गेला. त्याच्या बोन्डामधून आता उग्र आणि मादक सुगंध येत होता. पूर्वी कधी तिकोना किल्यावर अश्याच बहराच्या वर्षी कारवीच्या झाडीत अनवधानाने लोळण घेतली होती. सर्वांगावर त्या दिवशी जो त्या अत्तराचा लेप चढला होता त्याचा सुगंध घरी येऊन अंघोळ करेपर्यंत घमघमत होता त्याची आठवण झाली.

सरळ उभी अशी ती शिडी आणि पुढच्या पायऱ्या एका दमात चढण्यासाठी डोंगराची थोडी सवय असावी लागते. प्रचंड पाऊस आणि वार्याच्या प्रभावाने इथले कातळ करवतीने कापल्यासारखे झिजले आहेत. त्याचे ते रॉक फोर्मेशन नजरेत भरते. गेल्या काही वर्षात वरती पठाराच्या कडेने थोड्या अंतरापर्यंत संरक्षक कठडा बसवला आहे. चढून जाण्याची वाट जिथे पोचते तिथून मंदिरापर्यंत सिमेंट ब्लॉकने स्वच्छ पायवाट केली आहे. त्यामुळे रस्ता चुकण्याचा प्रश्न नव्हता. या ठिकाणाहून मंदिरापर्यंत पोचायला साधारणपणे अर्धा तास चालव लागत. खडकाळ अश्या या पठारावर मोठी झाडे अगदी तुरळक. बरीचशी छोटी झुडुपे आणि रानोमाळ वाढलेलं गवत. ठीक ठिकाणी अजूनही फुलेलेली रानफुले आणि त्याभोवती गुंजारव करणाऱ्या मधमाश्या आणि भुंग्यासारखे मखमली पाठीचे कीटक. मधूनच येणाऱ्या वार्याच्या झुळुकीने गवत नाचत होते. उरलेल्या वेळेस ते पठार अगदी सुस्तावल्यासारखे स्तब्ध. वाहनांच्या गोंगाटापासून अगदी दूर अश्या या शांत वातावरणात चालत जाताना आपल्या पायांचा, अगदी सौम्य स्वरात किरकिरणाऱ्या रातकिड्यांचा आणि मधमाश्या आणि कीटकांच्या गुंजारावाचाच काय तो आवाज ऐकू येत होता.

रायरेश्वराचे दोन खणी पुरातन मंदिर हेमाडपंथी बांधणीचे. पावसापासून संरक्षणासाठी पूर्णपणे पत्र्याने झाकलेले आहे. त्याच्या शेजारीच पांथस्थांसाठी बांधलेली एक मोठी शेड आहे. तिथे टेकलो. मंदिरासमोर शिवरायांचा अर्ध पुतळा आहे. शेजारीच उंबराचे एक चांगले वाढलेले झाड. मुलांचा उत्साह आणि उर्जा त्यांना स्वस्थ बसू देत नव्हती. भक्कम असे ते झाड बघितल्यावर त्यांना पूर्वाश्रमीची आठवण झाली आणि झाडावर चढून बागडायला ती सर्व मोकळी झाली. बाजूलाच चुन्याच्या घाणीचे अवजड दगडी चाक पडलेले. हे नेमके काय आहे या प्रश्नाला “उखळ, ध्वज लावण्याची जागा, रथाचे चाक” अशी कल्पनेतील उत्तरे मुलांनी दिली. स्वाभाविक आहे, पोत्यातून येणाऱ्या सिमेंटने बांधलेल्या घरात वाढलेली मुले, त्यांना चुन्याची घाणी काय माहित? पण त्यांना हे माहित असायला हवं. इथल्या वनस्पती, पक्षी यांची थोडी तोंडओळख असायला हवी. इतक्या उंचीवर झर्याचे ठिबकणारे निर्मळ पाणी असू शकते याचे त्यांना आश्चर्य वाटायलाच हवे. असे ठिबकणारे पाणी गोळा करून साठवण्यासाठी बांधलेल्या कुंडात पाणी येण्यासाठी बनवलेले गोमुख त्यांनी बघायला हवे. पाण्याच्या सततच्या प्रवाहामुळे गोमुख झिजून जाते म्हणून त्याच्या नलीकेमध्ये सूरनळी सारखं सरकवलेल कर्दळीच किंवा हळदीच पान बघून त्याचं कुतूहल चाळवायलाच हवं. त्या कुंडातून बाहेर पडणाऱ्या ओव्हरफ्लो कुंडात फिरणाऱ्या पान-निवळ्या या उपयोगी किटकाची त्यांना योग्य माहिती कुणी तरी द्यायला हवी.

मंदिराच्या पलीकडे एक मोठा तलाव आहे, पावसाळ्यात पात्र विस्तारणारा. आता तिथे अजिबात पाणी नव्हते. त्याच्या पत्रात गुलाबी रंगाच्या तुर्याची चादर पसरलेली. अशी मनमोहक फुले पावसाळ्यानंतर सगळ्या रायरेश्वर पठारावर फुलतात, आणि हे पठार अगदी कास च्या पठारासारखे दिसू लागते असे अनेकांनी सांगितले.

प्रत्यक्ष शिवरायांनी ज्या शिवलिंगाचे दर्शन घेऊन स्वराज्य निर्मितीचा संकल्प केला तो रायरेश्वर मात्र कडी कुलुपात बंद होता. श्री. जंगम यांचेकडे पूर्वापार पूजा व्यवस्था आहे, ते आल्यावर थोड्या वेळासाठी त्यांनी गाभार्याचे दार उघडले आणि रायरेश्वराचे दर्शन घेतले. अगदी छोट्या अश्या या गाभार्यात फार लोकांना उभे राहायला जागाच नाहीये मुळी. प्रत्यक्ष शिवरायांनी ज्या शिवलिंगाची पूजा केली त्याला हात जोडतांना एक वेगळीच अनुभूती मनाला स्पर्शून गेली. अर्थात या देवस्थानाला इतक्या सुरक्षेची गरज काय हा प्रश्नही मनात उमटून गेला.

श्री. गोपाळ जंगम यांचेकडे भोजनाची व्यवस्था सांगितली होती. दर्शन आणि नंतर ‘खजिना शोध’ खेळ झाल्यावर त्यांचेकडे प्रस्थान केले. नाचणीची भाकरी, टोमाटोची आणि वाटण्याची भाजी, वरण, भात असा खास बेत होता. तुडुंब जेवून पुन्हा जवळच्या टेकाडाकडे मोर्चा वळवला. थोडे उंचावर जाऊन परिसर पाहण्याच्या हेतूने. तुडुंब भरलेले पोट आणि उन्हामुळे आलेली सुस्ती यांनी पाय मागे ओढल्यामुळे मधूनच सगळे परत फिरले. आता परत निघण्याचा निर्णय झाला आणि उताराच्या दिशेने वाट पकडली.

दुपारच्या वेळेत सुस्तावलेल्या या पठारावरून परत येताना मन सहज ३७० वर्षे मागे गेले. शिवाजी महाराजांनी अठरा पगड लोकांना एकत्र केले आणि स्वराज्याची मुहूर्तमेढ रोवली त्या प्रसंगाचा इथला चिरा अन चिरा साक्षीदार आहे. त्या वेळी हे मावळे असेच एकत्र इथे आले असतील. कुठल्या मार्गाने चढले असतील? काय बोलले असतील? त्यांनी काय पेहराव केला असेल? या विषयी निश्चित काही लिहून ठेवलेले नाही. पण ते सर्व एकत्र, एकाच उद्देशाने इथे आले होते हे मात्र निश्चित. त्या वेळी समाज जाती-पतींनी दुभंगलेला होता का? अठरा-पगड या शब्दातच एक सूचक शब्द आहे- पगड अर्थात पगडी. मुळात गुण-कर्मा तून निर्माण होणारी श्रेणी आणि ती दर्शविणारी खूण म्हणजे डोक्यावरची पगडी. ती जगण्याच्या हक्काच्याही अडवी यावी इतका हा आपला समाज कसा दुभंगला?  केव्हा आणि का घडले असेल हे सर्व?  सुधारकांच्या काळात अश्या सहली निघाल्या असाव्यात का? ज्या सूत्राने समाज बांधला गेला ती ठिकाणे त्या काळात लोकांनी आवर्जून जाऊन बघितली का? त्याचा अर्थ समजून घेतला का?

आम्ही २१ जण इथे होतो. अश्या अनेक सहली मी आत्तापर्यंत केल्या. बरोबरचे लोक कोणत्या जातीचे आहेत हे कधी विचारावेसे सुद्धा वाटले नाही. एखाद्याच्या आडनावावरून त्याचा शोध घ्यावा असे माझ्या मनात कधीही आले नाही. हा पुरोगामित्वाचा संस्कार माझ्यावर संघात झाला. अन्यथा अगदी उच्चविद्याविभूषित लोक हळूच खासगीत या विषयी कुजबुजताना मी ऐकले आहेत. जो प्रश्न सोडवायचा आहे, त्याच्या खोलात शिरा असे म्हणतात. पण मुळातच बिनबुडाच्या प्रश्नावरचा हा उपाय असूच शकत नाही. जाती पातींचा आणि त्यावरून भांडणे होण्याचा प्रश्न हा असाच मुळात बिनबुडाचा पण खूप सजवलेला प्रश्न आहे असं मला वाटून गेलं. तो विषय विसरूनच जाणे हेच त्या वरचे खरे उत्तर आहे.

-सत्यजित चितळे