भोजपूर.....

कामानिमित्त भोपाळला जवळ असलेल्या मंडीदीप औद्योगिक वसाहतीत राहिलो होतो. शुक्रवारी काम लवकर संपले म्हणून हॉटेलमधील परिचारकाला जवळपासच्या दर्शनीय स्थानांविषयी विचारल. त्यान सुचवल आणि त्याची मोटरसायकलसुद्धा देऊ केली. आम्ही दोघे मंडीदीपहून भोपाळच्या दिशेने निघालो. “बेटवा” नदी ओलांडल्यावर समरधा गावातून आम्हाला उजवीकड्चा रस्ता मिळाला. या छोट्याश्या गावात सिमेंट क्रांती झाल्यामुळे आता धुळीचे रस्ते उरलेले नाहीत. गटारं उघडी असली तरी रस्ते आणि एकूण परिसर एकदम स्वच्छ होता. गाव ओलांडल्यावर भाताची शेती लागली. बर्याच खाचरातील भात कापाणी झालेली दिसत होती. आपल्याकडे मावळात भाताची कापणी हाताने होते, कापणार्याच खुरपं अगदी मुळाजवळून फिरतं. इथे ही रोपे जमिनीपासून वीतभर अंतरावर कापलेली दिसत होती. पुढच्या एका शेतात हार्वेस्टर दिसला आणि खुलासा झाला. भात शेती मध्ये हार्वेस्टर सारखे यंत्र वापरता येईल अशी शक्यता कमी क्षेत्र असलेल्या मावळात आणि कोकणात दिसत नाही.

वळणा वळणाचा रस्ता कापत आम्ही साधारणपणे अर्ध्या तासात मुख्य भोजपूर रस्त्याला लागलो. भोजपुरचे हे मंदिर, ज्याचे नाव भोजेश्वर असे नोंदले गेले आहे, ते जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट आहे. त्यामुळे इथे जाण्यासाठी चांगला दुपदरी रस्ता आहे. साधारणपणे पाउण तासानंतर डाव्या बाजूस दूरवर लाल दगडातून बांधलेले मंदिर दिसायला लागले. जस जसे जवळ येत गेले तसे त्याची भव्यता नजरेत भरू लागली. अनपेक्षितपणे  एक सुंदर कलाकृती बघायला मिळणार याचा आनंद वाटू लागला.

मध्यप्रदेशची राजधानी भोपाळ पासून ३० किलोमीटर अंतरावर भोजपूर नावाचे हे गाव. राष्ट्रकूट शाखेतील परमार वंशाचा राजा प्रथम भोजदेव (इ.स. १०१० ते १०५५) याने हे गाव वसवलं. या गावी त्यानं एक सुंदर आणि भव्य अस शिवमंदिर बांधायचा संकल्प केला. इतिहासाला अनाभिद्न्य अशा कोणत्या तरी कारणानं ते अपूर्ण राहीलं. या मंदिराचा गाभारा बांधून पूर्ण झाला आणि त्याकाळच्या प्रगत स्थापत्य शास्त्राची साक्ष देत आजही जवळपास १००० वर्षांनंतर उभा आहे.

राजा भोज, ११ व्या शतकातील एक विख्यात राजा, पुराणपुरुषच! माळवा प्रांताचा तो अधिपती होता. भोज राजाने या परिसरातील ९ नद्या व नद्यांना जोडणारे ९९ मोठे ओढे यांवर धरणे व बंधारे बांधले ज्यामुळे हा प्रदेश सुजलाम् सुफलाम् होऊन गेला. भोज राजा हा कुशल सेनानी होताच पण त्याबरोबरच तो उत्तम स्थपती आणि शिल्पकलेचा चाहता होता. त्याने अनेक ग्रंथ सिद्ध केले. “समरांगण सूत्रधार” या त्याच्या ग्रंथात त्याने मंदिरे, प्रासाद आणि किल्ले बांधणीविषयी मौलिक माहिती लिहून ठेवली आहे. भोज राजाच्या आधी भोजपूर गाव असल्याचा काही पुरातत्वीय उल्लेख सापडत नाही. यावरून हे गाव भोज राजाने वसवले असे म्हणता येईल.

भोजेश्वर मंदिर संपूर्ण दगडी प्रस्तर असलेल्या एका टेकडीवर सर्वात उंच जागी बांधलेलं आहे. १०६ फूट लांब, ७७ फूट रुंद आणि १७ फूट उंच अश्या प्रशस्त बांधीव चौथर्यावर या मंदिराची मुख्य बांधणी केली आहे. या चौथर्याच्या पायर्याही साधारणपणे १० इंच उंचीच्या दमछाक करणार्या आहेत. चौथर्याच्या मध्य स्तरावर सर्व बाजूने समान अंतरावर अलंकारित गवाक्षासारखी रचना दिसते.यांमध्ये पूर्वी मूर्ती असाव्यात, आता तिथे नुसतीच सुंदर महिरप काय ती उरलेली आहे. मंदिराचा मुख्य गाभारा हा चौरस असून त्याचे छत हे ४० फूट उंचीच्या चार अलंकृत खांबांवर तोललेले आहे. मंदिराचे मुख्य द्वार हे एका बाजूस गंगा तर दुसर्या बाजूस यमुना नदीच्या तसेच अनेक देवी देवतांच्या शिल्पांनी अलंकृत केले आहे. ही सर्व शिल्पे ही मुख्य द्वार स्तंभ किंवा उपस्तम्भांमध्ये कोरलेली नाहीत. प्रत्येक मूर्ती ही सुटी आहे. मूर्ती स्तंभावर चपखल बसवण्यासाठी प्रत्येक स्तंभांवर “T”  आकाराच्या खोबणी खोदलेल्या दिसतात. आपण ज्याप्रमाणे भिंतीवर चित्र अडकवतो त्याप्रमाणे या खोबणींचा वापर करून या मूर्ती स्तंभावर चक्क अडकवलेल्या आहेत. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला असलेले मुख्य स्तंभ आदमासे ३ फूट रुंदीचे असून बरोबर मध्ये उंचावर सिंहमुख आणि त्याच्या जीव्हेपासून निघणारी साधारणपणे १२ फूट लांबीची शृंखला आणि तिच्या शेवटी घंटा असे शिल्प या स्तंभात कोरलेले आहे. दोन्ही स्तंभांवरील ही शिल्पे अगदी एकसारखी आहेत. साखळीचे शिल्प तर खर्या साखळीचा आभास निर्माण करते. घंटेचे लोलक सुटे नसून मागे मुख्य प्रस्ताराशी जोडलेले आहेत त्यामुळे ते शिल्लक आहेत. समोरून बघितल्यास हा बारकावा ध्यानात येत नाही.

मंदिराला उंच असा उंबरठा आहे ज्याच्या सभोवती पुरातत्व विभागाने लाकडी जिना बसवला आहे. या उंबरठ्यावर सुंदर असे कोरीवकाम असून त्यामध्ये सिंह हा गजेन्द्रावर आरूढ होउन त्याला पराजित करतो आहे असे शिल्प आहे. मंदिराच्या प्रथम पायरीवर दोन्ही बाजूस सुंदर असे शंखशिल्प आहे.

गाभार्याच्या चाहुबाजूस दगडातून बांधलेल्या भिंती असून त्यावर काही शिल्पकृती नाहीत. परंतु मंदिराच्या दोन्ही बाजूस भिंतींच्या माधोमध अलंकृत सज्जे आहेत. या सज्ज्यामध्ये जाण्यासाठी कुठूनही जिने नाहीत, तेथे पूर्वी मूर्ती असाव्यात असे दिसते. सज्ज्यांचे कोरीवकाम सुंदर आणि प्रमाणबद्ध आहे पण सिंहमुख आणि कमळ या दोनच आकृतीचा बंध केलेला दिसतो. मंदिर पश्चिम मुखी असून उत्तर दिशेस तीर्थ वाहून जाण्यासाठी मार्गिका आहे. त्याच्या तोंडाशी मगरी सारख्या प्राण्याचे शिल्प बसवलेले आहे.

गाभार्याचे जे प्रमुख चार खांब आहेत त्यावर शंकर-पार्वती, श्रीराम-सीता, लक्ष्मी-नारायण व ब्रम्हा- सावित्री यांची शिल्पे आहेत. मंदिराचे छत हे वर्तुळाकार रचनेतून केलेले असून त्याला तीन स्तर आहेत. प्रत्येक स्तरात वरील स्तरास आधार देणारे तुळईसारखे आरे कोरलेले आहेत. यातील सर्वात मोठ्या वर्तुळाच्या परीघावर आठ शिल्पे असून ती अष्ट मातांची असावीत. मंदिराचे स्तंभ आणि त्यावरील तुळया यांना जोडणाऱ्या महिरपीवर खालच्या बाजूने चार हाती यक्षान्ची शिल्पे कोरलेली आहेत. गाभार्याच्या आतील बाजूस पूर्वेस उंचीवर एक सज्जा आहे. बाहेरील सज्जाप्रमाणेच येथेही जाण्यासाठी रस्ता नाही. त्याचे प्रयोजन कळत नाही.

मंदिराच्या आतील शिल्पे हवामानाच्या बदलांपासून आणि उंचीवर असल्यामुळे मानवी हस्तक्षेपापासून सुरक्षित राहिली आहेत त्यामुळे बर्याच अंशी सुस्थितीत आहेत.  

या मंदिराचे मुख्य आकर्षण आहे ती येथील शिवपिंड. २२ फूट उंचीची हे शिवपिंड भारतातील सर्वात मोठी शिव पिंडी आहे. शिव पिंडी चा शाळीग्राम हा एकाच ताशीव पाषाणातून घडवलेला असून २ मीटर उंचीचा आहे. पिंडीचे खालील स्तर एकाच पाषाणातील असून त्याची घडण अतिशय वैशिष्ट्यपूर्ण आहे.

मंदिराच्या सर्व परिसरात अनेक भंगलेले शिल्प पट्ट आणि अर्धे घडवलेले कोरीव स्तंभ हे या मंदिराबरोबरच इतर काही शिल्पकाम करायची योजना असावी हे दर्शवितात. मंदिराच्या उत्तरेस कातळ पठारावर अनेक ठिकाणी मंदिराच्या रचनेच्या तपशिलांचे सप्रमाण रेखाचित्र करून ठेवलेले दिसते. या ठिकाणी पुरातत्व विभागाने लोखंडी कठडे बसवून ही रेखाचित्रे खराब होणार नाहीत याची काळजी घेतलेली आहे. यातील काही रेखाचित्रे अजूनही सुस्पष्ट आहेत. समोर मंदिराकडे पहिले की त्याचे बांधकाम, अगदी शिल्पांतील नक्षीसुद्धा या रेखाचित्राप्रमाणे आहे हे दिसून येते. तसेच हे बांधकाम किती प्रमाणात अपूर्ण राहिले याचाही अंदाज येतो. प्राचीन वास्तुविशारदसुद्धा संकल्प चित्र पूर्ण केल्याशिवाय प्रत्यक्ष बांधकाम करत नसत याचा पुरावा बहुतेक भोज राजाने मुद्दाम पुढच्या पिढ्यांसाठी सोडला असावा.

मंदिराच्या मागील बाजूस पक्के बांधकाम असलेली एक उतरंड ( रॅम्प ) आहे. मंदिराच्या बांधकामासाठी लागणारे मोठे आणि काही टन वजनाचे शिलाखंड त्यावरून नेले असावेत. त्या रॅम्पचा उतार हा सुद्धा एक-सारखा असून त्याचेही गणित करूनच तो बांधला असावा असे त्याकडे नीट बघितल्यावर लक्षात येते.

गाभार्याच्या समोर दोन चौथार्यांवर छोट्या घुमट्या आसून तिथे संगम्ररवरातील शिवलिंगे आणि गणेश प्रतिमेचे पूजन केलेले दिसले. या घुमट्या व देवांच्या मूर्ती नक्कीच नंतरच्या काळातील असाव्यात. या मंदिराकडे बघताच  डोळ्यात भरते ती या शिल्पाची भव्यता. मुख्य द्वारातून समोर दिसणारी शिवाची पिंड लगेच लक्ष वेधून घेते. मादिरासमोरचा नंदी मात्र या प्रमाणात बसत नाही. आणखीन एक आश्चर्याची गोष्ट अशी की या शिल्पकृतीत कुठेच श्री गणेशाची मूर्ती दिसत नाही.

या मंदिराबद्दल दोन आख्यायिका ऐकायला मिळाल्या. पांडव वनवासात असताना इथे राहत होते आणि त्यांनी हे मंदिर प्रथम बांधले. त्याचा जीर्णोद्धार भोज राजाने केला- ही पहिली लिखित आख्यायिका. कोणत्याही भव्य, अमानवी कलाकृतीशी भीमाशी जोडणी करायची म्हणजे सामान्य माणसाची अश्या गोष्टी करण्यातून सुटका होते, त्यातलाच हा प्रकार! दुसरी ऐकीव आख्यायिका अशी- राजा भोज काही संकटात असताना कोण पंडिताने त्याला सांगितले की त्याने एका शिव मंदिराचे बांधकाम करावे. अट अशी की हे बांधकाम एकाच दिवसात पूर्ण व्हायला पाहिजे. त्याप्रमाणे भोज राजाने सर्व सिद्धता करून हे मंदिर निर्माण केले. ते एका दिवसात जेवढे बांधून झाले तेव्हढेच पूर्ण झाले म्हणून आजही उरलेले काम अपूर्ण स्थितीत दिसते. लोक असेही म्हणतात की आता कोणीही हे काम पूर्ण करायचा प्रयत्न केला तरी ते दुसर्या दिवशी पडून जाते. एक बरं आहे की या समजुतीमुळे मूळ बांधकामाला हात लावायला किंवा त्याच्या संहितेमध्ये बदल करायला कोणी गेलेला नाही. 

योगायोग असा की दुसर्याच दिवशी सकाळी बसने भोपाळकडे जात होतो. वाटेत “ग्यारह मील” फाटा लागतो. भोपाळ होशंगाबाद रस्त्याला भोजपूरकडे जाणारा मुख्य रस्ता इथे मिळतो. या फाट्यावर एक हनुमानाचे मंदिर आहे. नजीकच्या भूतकाळात बांधलेले असावे. गोपूर रंगवलेल्या या मंदिरावर भोजेश्वर मंदिरातील श्रुन्खलेच्या शिल्पासारखे चित्र रंगवले आहे. काल पाहिलेले शिल्प या चित्रापेक्षा सहस्त्र पटीने सरस होते. आधुनिक काळात मापनाच्या अनेक पद्धती असून सुद्धा हे चित्र इतके अव्यवस्थित कसे असप्रश्न मला पडला.

उत्कृष्टतेचा आग्रह आणि समृद्धी यांचे परस्परांशी नातं आहे का असा प्रश्न मला पूर्वीदेखील अनेक वेळा पडला. उत्कृष्टतेचा आग्रह आणि सर्वोत्तम बनवण्याचा ध्यास हे समृद्धीचे लक्षण आहे असे मला वाटत असे. समृद्धीनंतर  मग संपन्नता येते आणि एकदा संपन्नता आली की सर्वोत्कृष्ट कृती घडवणारी क्रियाशक्ती काढता पाय घेते. कला लोप पावते, उत्कृष्टतेचा आग्रह नाहीसा होतो, अस ज्ञात इतिहासावरून म्हणता येईल. इतिहासातील भोजेश्वर मंदिरातील कलाकृती असतील किंवा वेरूळ सारखी स्वर्गीय शिल्प असतील, त्या त्या वेळेस समाज अत्यंत समृद्ध होता अस वर्णन इतिहासात वाचलेलं आहे म्हणून माझा असा समज झालेला असावा.

बसमध्ये बसल्या बसल्याच विचार करत होतो. का कुणास ठाऊक, व्ही.टी. स्टेशनवरचा चकचकीत बूट पॉलिश करणारा मुलगा मला आठवला, डेक्कनच्या पर्ल हॉटेल समोरचा ग्राहकांना आकर्षित करणारा, लवून नमस्कार करणारा दरवान आठवला, प्रवाशांना विनोद सांगत हसवत प्रवासाचे ताण हलके करणारा एस. टी. तला कंडक्टर आठवला, दहाव्या मजल्यावरून खाली वाकून बघत भिंतीचे काम ओळंब्यात झालेय हे बघणारा गवंडी आठवला, आपण शिवलेल्या शर्टची शिवण भिंगातून बघून खात्री करणारा टेलर आठवला, फर्निचरचे काम पूर्ण झाल्यावर त्यावरच्या पेन्सिलच्या खुणा पुसणारा सुतार आठवला, हॉटेल मध्ये  टेबलवर चादर घालताना दुमडलेली चादर व्यवस्थित करणारा वेटर आठवला, केश कर्तनालयात केस कापून झाल्यावर बारीक कात्री घेउन हलकेच काही कट नीट करणारा न्हावी आठवला, ओवलेल्या फुलांचे दोन्ही पदर सारखे झालेले आहेत हे हार विकण्याआगोदर तपासणारा हार विक्रेता आठवला. उत्कृष्ट काम करून सुद्धा कधीच समृद्धीचे सोपान न चढलेले आणि प्रसिधीच्या झोतात आलेले हे माझ्या आठवणीतील लोक. या सर्वांच्या आठवणीने माझ्या मनातील समृद्धी आणि उत्कृष्टता यांची समसमाच असण्याची शक्यता धुळीला मिळवली. पण हेही तितकाच खरंय की आपल्या कामात सर्वेत्कृष्ट बनण्याचा ध्यास हाच समृद्धी मिळवण्याचा एकमेव सोपान असतो. हेही तितकच खरंय की उत्कृष्टतेचा आग्रह आणि त्याची कदर करायला मनाची समृद्धी सुद्धा असावीच लागते!

ऐकावे हृदयाचे....

कर्नल संतोष महाडिक याना वीरमरण आलं. त्यांच्या हौताम्त्याच्या बातम्या गेले दोन दिवस सर्व माध्यमातून आल्या. भारतमातेच्या या थोर सुपुत्रास, सह्याद्रीच्या कुशीत वाढलेल्या त्या थोर मावळ्यास अखेरचा निरोप देताना डोळे पाणावले.

परवा भोपाळसाठी गाडीत चढताना मनाच्या एका कोपर्यात हा खिन्न विचार होताच. पहाटे २ वाजता भुसावळ स्टेशन आले. आमची झोप चाळवली. आमच्या कुपे मध्ये एक बर्थ रिकामा होता, त्या जागी एक हट्टा कट्टा नवजवान त्याचं समान ठेवत होता. उंचापुरा आणि रांगडा तो तरूण, त्याचे ते पिळदार बाहू बघितल्यावर झोपेत असूनही माझ्या लक्षात आलं की हा सैन्यातला असणार. तिकीट तपासनीस आला, त्याला त्याने त्याचं तिकीट आणि मिलिटरी वॉरंट दाखवलं, ते बघून खात्री पटली. लवकरच रेल्वेची सगळी बोगी निद्रिस्त झाली.

सकाळी उठलो तेंव्हा तोही उठला होता. त्याच्याशी मुद्दाम बोलणं काढलं. सैन्यदलात तोफखान्यात तो लान्स नाईक पदावर कार्यरत आहे आणि सध्या अंबाला येथे पोस्टेड आहे अशी माहिती त्यानं पुरवली. त्याच्या घरचं कोणीच सैन्यात नव्हतं असही त्याला विचारल्यावर कळालं. “मग तू कसा काय गेलास सैन्यात?” या माझ्या प्रश्नाला त्यान दिलेलं उत्तर आवडलं. तो म्हणाला “१९९९ ला कारगिल युद्ध झालं तेंव्हा ७ वीत होतो. आपणही लढावं, आपल्या छातीवर शौर्य पदक मिरवावं अस त्याच वेळी ठरवलं. मग मित्रही तसेच भेटले. १० वीत असताना आमच्या सर्व ग्रुपनं ठरवल की सैन्यात जायचं. एक दोन अपवाद वगळता सर्वांनी ते करून दाखवलं.” मला त्याच कौतुक वाटलं, त्याला शुभेच्छा देऊन आम्ही आम्ही भोपाळला उतरलो.

आजकाल बुद्धी प्रामाण्यवाद जरा जास्तच बोकाळलाय. कोणताही उपक्रम करा, “त्यात काय?, कशाला?, त्यानं काय होणार?” असे प्रश्न विचारून आपण नामानिराळे राहण्यात बरेच जण धन्यता मानतात. स्वार्थत्याग हा शब्द उच्चारणं, वाचणं, सांगणं हे फार सोप्प आहे. पण आचरणात आणण फार अवघड. त्यातून आपल्याला सर्वात प्रिय जो आपलाच जीव, त्याचा डाव मांडण हे आणखीनच अवघड. आपल्या सर्वस्वाच प्रसंगी हवन करण हे कुठल्याही तर्कान समजावून सांगता येणार नाही. “बुध्याची वाण धरिले करी हे सतीचे” असे म्हणणारे आणि तसे वागणारे एखादेच स्वातंत्र्यवीर. अन्यथा प्रत्यक्ष त्या क्षणी अर्पित होताना कृत्कृत्यातेचा भाव मनात येणं हा त्या वीर हृदयाचाच विजय.

काही निर्णय फक्त बुद्धीच्या कसोटीवर न घेतलेलेच बरे. कारण निष्कारण बौद्धिक गुंता तयार करून सोडवायला गेलं तर माणसाला वैराग्यच येईल, महाभारतात अर्जुनाला आलं तसं, आणि आपल्याला अस वैराग्य आलं तर समजावून सांगायला भगवान श्रीकृष्ण काही येणार नाहीत!

आजच्या जगात आतंकवादासारखी जी भीषण समस्या उत्पन्न झालीय त्यांचं तत्वज्ञान बौद्धिक कसोटीवर खरं ठरू शकतच नाही. “त्यांची बुद्धी भ्रष्ट झालीय” अस आतंकवाद्यांविषयी म्हणलं जातं. या समस्येचं उत्तर त्याच्या जवळ आहे ज्याची बुद्धी सन्मार्गी आहे पण हृदय या तत्वाचा हर तर्हेने सामना करण्यास उत्सुक आहे. असे सर्व सन्मार्गी लोक एकत्र येणं, त्यांचं सामर्थ्य वृद्धिंगत होण हे एकच या जागतिक समस्येवरच उत्तर आहे.

ही प्रतिशोधाची भावना नाही किंवा त्यावर आधारित तत्वज्ञान नाही. पण जगात शांतता नांदायची असेल तर ही गोष्ट हृदयानेच ठरवावी लागेल, मनापासून करावी लागेल आणि बुद्धीला स्वीकारावीच लागेल.

अशी संधी येतीय लवकरच. आपणही या संधीचा लाभ घ्या. ३ जानेवारी २०१६ रोजी रा.स्व. संघ पश्चिम महाराष्ट्र प्रांतातील अश्या सज्जन शक्तीच एकत्रीकरण आहे, पुण्याजवळ मारून्जी या गावात आपण सहभागी व्हा. या मोहिमेचा एक भाग बना.         

अंधारकोठडी

“आणि मग त्या राक्षसाने त्या शूर राजकुमाराला अंधारकोठडीत ठेवण्याची शिक्षा दिली. तो राजपुत्र डगमगला नाही कारण तो खूप शूर होता.....” गोष्ट सांगता सांगता माझ्या मुलगा कधी झोपी गेला ते मला कळलच नव्हत. स्वप्न रंगवण हे माणसाला लहानपणापासूनच आवडत. मग त्यासाठी झोपी जाताना लहान मुलं गोष्ट ऐकायचा आग्रह धरतात. मोठ्यांच मात्र वेगळ असतं, शांत झोप लागावी म्हणून किमान झोपताना डोक्यात काही विचार नसावेत असा आपला आग्रह असतो. मी त्यासाठी झोपायच्या पूर्वी एकाग्रतेचा सराव करतो, काही जण त्याला ध्यान करणे म्हणतात.

नेहमीप्रमाणेच मी त्याही रात्री ध्यानासनात बसलो. डोळे मिटले, तर्जनी आणि  अंगठ्याच्या अग्रावर हृदयाचे ठोके जाणवू लागले. श्वासोश्वासाची गती हळू हळू शांत होऊ लागली. आणि अचानक मनात विचार आला की आपणही गोष्टीतल्या त्या शूर राजकुमाराप्रमाणे कल्पेनेतच अंधारकोठडीत जाऊन पाहूयात. डोळे उघडले तरी डोळ्यासमोर अंधारच असेल, मी हाक मारली तरी कुठूनही उत्तर येणार नाही. कान टवकारले तरी काही ऐकू येणार नाही, हातापायाची हालचाल जाणवेल पण दिसणार नाही, स्पर्श हा एकच काय तो उपाय आकाराचा बोध घेण्याचा! आपल्या स्वार्थ साधण्याच्या लालसेपायी काही अविवेक झाला आणि अशी शिक्षा भोगायची वेळ आली तर ती वेदना आपलीच, दोष कोणाला देणार. पण आपण अंगिकारलेल्या जीवनमूल्यासाठी संघर्ष करताना आपल्या वाट्याला अशी दुर्दैवी शिक्षा आली तर?

काही क्षणातच मला घुसमटल्यासारख होऊ लागल. जीव गुदमरायला लागला. सर्वांगाला दरदरून घाम फुटला. आणि मी खाडकन डोळे उघडले. आपण आपल्या घरात अत्यंत सुरक्षित बसलो आहोत हे बघून मी निश्वास सोडला.

क्रूर आणि अमानवी अश्या प्रकारच्या शिक्षा आता सुसंस्कृत समाजात दिल्या जात नाहीत, किंबहुना तो मानवतेचा संस्कार आहे असे समजतात. पण संघर्ष जेव्हा होतो तेव्हा सर्वच लोक विवेकाने वागतात असे घडतच नाही. तत्वाची लढाई ही तत्वानेच लढावी हे विधान सामाजिक दृष्ट्या सुरक्षित अश्या पुण्या मुंबईसारख्या शहरात ठीक आहे. पण सीमावर्ती भागात जिथे संघर्ष हा रक्तलांच्छित होतो तिथे हे तत्वज्ञान खोटे ठरलेले आहे. अश्या भागातील कित्येक कार्यकर्ते दुर्दैवाने अश्या अंधकारमय जीवनात ढकलले गेले, त्यांचा काहीही दोष नसताना. वैयक्तिक जीवनात पीछेहाट झाली तरी त्यांच्या चेहऱ्यावर एक समाधान दिसते, तत्वाशी प्रामाणिक राहिल्याचे.

अंधारकोठडीच्या त्या कल्पेनेने माझे डोळे उघडले. अंधार आणि अंधकार या दोन समानार्थी शब्दातला फरक मला जाणवला. असा संघर्ष कधी आपल्या वाट्याला आला नाही, तो तसा कोणाच्याच वाट्याला येऊ नये असे मला वाटून गेलं, केवळ त्याच्या परिणामाची फक्त कल्पना केल्यानंतर. त्यासाठी विवेकाचा विजय व्हायला हवा अविवेकावर. आणि विवेकाचा विजय होण्याचा एकच मार्ग सज्जन शक्ती संघटीत आणि सामर्थ्यवान करणं हाच. हा काही नैमित्तिक कार्यक्रम नाही तर रोजचा उपक्रम आहे. 

हरपूड- लिंगाणा आणि शहरी अज्ञान

असेच दिवाळीचे दिवस होते. सकाळीच संदीपचा फोन आला. एकदिवसाचा ट्रेक मारुयात म्हणून. पुण्याच्या परिसरातील किल्यांच्या यादीवरून नजर फिरू लागली. अखेरीस लिंगाणा सर करण्याचा बेत नक्की झाला. दुपारी मोटरसायकलवरून निघू. रात्री पोचू हरपूडला. मुक्काम करून सकाळी चालायला लागू, संध्याकाळी परत असा बेत ठरला. सवंगड्यांची शोधाशोध सुरु झाली. इतक्या थोड्या वेळेत तयार होणारे दोघेच भेटले, अतुल आणि जयवर्धन. दोन मोटरसायकल आणि चार स्वार. दुपारी ३ ला निघायचं ठरवून बरोब्बर सायंकाळी ६.३० ला निघालो. निघताना सकाळच्या नाष्ट्यासाठे पोहे, तेल, मीठ-मोहरी घेतली. भांडयाची व्यवस्था तिथेच करू असे ठरले. चेलाडी फाट्याला पोचेपर्यंत अंधार पडला. वेल्ह्याच्या रस्त्यावर जाताना विन्झरच्या पुढे संदीपच्या गाडीला छोटासा अपघात झाला. पण पुरोगामी विचारांच्या आम्हा चार तरुणांनी त्यामागे काही शकून आहे का अपशकून हा प्रश्न मनातून साफ काढून टाकून गाड्या पुढे पिटाळल्या. वेल्ह्याला पोचेपर्यंतच रात्रीचे ८.३० झाले. रस्त्यावरच्या भटक्या कुत्र्यांनी  भुंकून आमचे स्वागत केलं. वेल्हे एक छोटस गाव, तोरणा किल्ल्याच्या पायथ्याशी वसलेलं. तिथ प्रथम दिसलेल्या हॉटेलमध्ये जेवण घेतलं आणि हरपूडच्या  रस्त्याची चौकशी केली. वेल्हे गावाच्या पुढे कादवे गावाकडे रस्ता जातो. तोरण्याच्या बुधला माचीला वळसा घालत जाणारा हा रस्ता. वेल्हे गावानंतर भट्टी गाव आणि नंतर या रस्त्यावर एक खिंड येते तिथून उजवीकडे गेलं की तो रस्ता हरपूडला जातो अस त्या गावकर्यान सांगितलं. रस्ता उखडलेला आहे, मुक्कामी एस. टी. बंद झाली आहे, “रातीच जाऊ नका” असा सल्लाही दिला. पण आमच्या जवळ वेळ मर्यादित आणि उत्साह अमर्यादित होता. आम्ही अंधारातच हरपूड च्या दिशेने प्रस्थान ठेवले. खिंड ओलांडली आणि उजवीकडे वळालो. मोटरसायकलच्या दिव्याच्या प्रकाशात काय दिसेल तोच रस्ता. किंबहुना जी वाट दिसतेय त्याला रस्ता म्हणायचा. बाकी मिट्ट काळोख. या सख्या सहोदर सह्याद्रीच्या कोणत्या धारेवरून आम्ही जातोय हे कळायला काही मार्ग नव्हता. वाटेत एखाद दोन नाले लागले. अंधारात त्यातून गाड्या घालण धोक्याच होता पण तेही केलं, न डगमगता!

अखेरीस रात्री ११.४५ च्या सुमारास एक उतरत्या छप्परच घर सामोरं आल आणि त्यासमोरच्या पटांगणात तो ठेचकाळलेला रस्ता संपला. आसपास कुठेही कोणतीही नावाची पाटी दिसत नव्हती. थोड्या दूरवर घरं होती, एखाद्या वाडीची खूण असलेली, पण या वेळेस पत्ता विचारायला कोणी जागे असणार नव्हतं. शरीर हिंदकळून बेजार झालेलं. डोळ्यावर झोप येऊ लागलेली. त्यामुळे इथेच मुक्काम टाकू, उद्या बघू आपण कुठे आहोत ते असा विचार करून आम्ही गाड्या उभ्या केल्या आणि त्या घराच्या दिशेने गेलो. दार लोटलेलं होत, ते ढकलून आत गेलो, “कोणी आहे का?” संदीप ने खड्या आवाजात सवाल टाकला. विजेरीच्या उजेडात समोर पाटी दिसली “ एक शिक्षकी विद्यालय, हरपूड.” आम्हाला मुक्कामी पोचल्याचा कोण आनद झाला! “पोचलो रे” ची हाळी उमटली. हरपूड गावाचं ते कालभैरवाच मंदिर होत. ऐसपैस सभामंडप असलेल. गावातील एक शिक्षकी शाळा तिथंच भरत असणार. कोपर्यात एक फळा आणि भिंतींवर अ,आ,ई चे तक्ते, भारताचा आणि जगाचा नकाशा, गणिती नियमात बांधलेले पाढ्यांचे तक्ते दिसत होते. आढ्याला महात्मा गांधीजी, स्व. लाल बहादूर शास्त्रीजी, पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या फोटोफ्रेम्स आणि त्याच्या खाली शिक्षकांचं बसायचं टेबल व खुर्ची असा जामानिमा. बाकी सभामंडप स्वच्छ आणि फारस सामान नसल्यामुळे रिकामा होता. विंचवा काट्यापासून सुरक्षिततेची खात्री करून आम्ही पडण्यासाठी जागा निवडली आणि पथार्या पसरल्या. त्या निरव शांततेत डुंबून जाणार एव्हढ्यात बाहेर पावलांचे आवाज आले. खांद्याइतक्या  उंचीच्या भिंतीवर तरटाची जाळी लावलेली होती. त्यामागे काही मानवी आकृत्या आणि त्यांच्या हातात काठ्या दिसल्या. त्यांच्यात कुजबूज चालू होती. ”कोण आहे? काय पाहिजे?” अतुल धीर एकवटून ओरडला. “ तुमी कोन? कुठून आला? हिथं काय काम?” पलीकडून प्रतिप्रश्न आला. गावकरीच असावेत बहुतेक असे म्हणत उठलो. सरळ दरवाजा उघडला. समोर १०-१५ गावकरी, कंदील घेऊन आणि काठ्या घेऊन आलेले. “ आम्ही पुण्याहून आलोय, चार जण आहोत, विद्यार्थी आहोत, पुण्यात शिकतो. उद्या लिंगाणा किल्ला करायचा बेत आहे” एका दमात सगळं सांगून टाकलं. त्या शाळेचे शिक्षक मग पुढे आले. या आड गावात सुद्धा दरोडेखोरीसारखे प्रकार घडताहेत त्यामुळे मोटारसायकलचा आवाज ऐकून, हे सर्व गावकरी सावध होऊन पुढे आले होते. आम्ही सभ्य असल्याबद्दल त्याची खात्री पटल्यावर ते जायला निघाले. इतकी रात्र होऊनसुद्धा आमच्या जेवणाविषयी चौकशी करायला ते विसरले नाहीत. एव्हढ्या रात्री त्यांची झोपमोड झाल्याबद्दल आम्ही क्षमा मागितली. दार लावून घेतलं आणि लगेचच रातकिड्यांच्या आवाजात आमचा घोरण्याचा आवाज मिसळू लागला.

पहाटे जाग आली ती रहाटाच्या कीरकीरीमुळे. त्यापाठोपाठ पोराटोरांचा गलका ऐकू आला. पथारी आवरली, पूर्वाभिमुख असलेल मादिरच दार उघडून बाहेर आलो. समोर सूर्यदेवाच आगमन झालेलं होत. आपण कुठे आहोत याचा दिशाज्ञान आता होत होतं. मंदिराच्या डाव्या बाजूस विहीर होती, तिथं बाया बापड्यांची पाणी भरण्यासाठी लगबग चालू होती. समोर १५-२० पोर, वेगवेगळ्या वयोगटातील. आमच्या मोटारसायकलला हात लावून बघत होती, आरश्यात डोकावून बघत होती. त्यांच्या चेहऱ्यावर एक वेगळेच कुतूहल दिसत होत. आम्ही उठलो, विहिरीवर गेलो. चांगली बांधलेली विहीर. पाणी फार खोल नव्ह्त. एका मायेनं आम्हाला पोहरा दिला. त्यान पाणी शिंदून तोंड, हात पाय धुतले. मंदिराच्या पडवीत येऊन टेकतोय इतक्यात काल भेटलेले शाळा शिक्षक भेटायला आले. आता आमची चेहऱ्याने नवीन ओळख होत होती. काल रात्री भेटलो पण दोघांना चेहऱ्याची फक्त बाह्य रेषाच काय ती दिसली होती. शिक्षक आल्यामुळे पोर थोडीशी बुजली. थोडीशी ओळख पाळख झाल्यावर त्यांना या मुलांच्या कुतूहलामागचं कारण विचारलं. ते म्हणाले गावात टी .व्ही. आहे. त्यामुळे या मुलांनी मोटारसायकलची जाहिरात बघितली आहे. पण पक्का रस्ता नसल्यानं त्यानी प्रत्यक्ष मोटारसायकल बघितलेली नाही. आम्ही अचंबित झालो. पुण्यापासून अवघ्या ६० कि.मी अंतरावरची ही कथा. ‘अशिक्षित ग्रामीण’ मुलाचं अज्ञान म्हणून आम्ही फार भानगडीत पडलो नाही.

सरांशी पुढच्या कार्यक्रमाविषयी चर्चा झाली. आणि आम्ही आवराआवर करून पुढे निघायची तयारी सुरु केली. “वाट दावाया ह्याला घिऊन जावा की” डोईवरून पदर घेतलेली एक माय दाराआडून म्हणाली. “तो” तिचा मुलगा त्या अर्ध्या भिंती आडून टाचा उंचावून आमच्याकडे बघत होता. “जरूर नेऊ की, काय रे नाव तुझ?” आता संदीपन त्याचा चार्ज घेतला. तो मुलगा आत आला. साधारणपणे १०-१२ वर्षाचा असेल. स्वच्छ धुतलेला पण थोडासा चुरगळलेला शाळेचा गणवेश. डोक्यावरचे केस तेल लावून चोपून बसवलेले. किडकिडीत पण काटक बांधा. पायात चप्पल नाहीच. गळ्यात काळ्या दोर्यात बांधलेलं देवाचं चिन्ह. “ मी गन्या” त्यान ओळख  करून दिली. त्याच पूर्ण नाव, इयत्ता इत्यादी चौकशी झाली. “गणेश बबन भिंताडे, राहणार हरपूड.” पोरगं चुणचुणीत होत. छोट्याश्या भेटीत त्याची आमच्याशी चांगली ओळख झाली. त्याला बरोबर न्यायचं ठरल्यावर आमचा ‘पोहे करण्यासाठी भांडे कुठले?’ हा प्रश्नसुद्धा सुटला. त्याच्या “माय”चा निरोप घेऊन आणि त्याच्या घरून ‘जर्मल’चे भांडे घेऊन आम्ही पायपीट सुरु केली. थोड्याच वेळात हरपूडची  वस्ती मागे दिसेनाशी झाली. पूर्वेकडे तोरण्याची बुधला माची दिसत होती आणि लवकरच समोर रायगड दिसू लागला. या घाटमाथ्यावर छोट्या छोट्या वाड्या आहेत. फार मोठ्या वृक्षांचे जंगल इथे टिकत नाही. तसेच लांबच लांब पसरलेली शेतही नाहीत. सह्याद्रीच्या माथ्यावरच्या या वावरातून फक्त एक वेळ भात किंवा नागली च पीक येत. वाटेत ओलांडलेल्या खाचरातली भाताची कापणी आणि मळणी झालेली होती. शिवारात भाताच्या रोपांचे खुंट पसरले होते. गण्या या प्रदेशाचा माहितगार होता. गुरं चारायला तो या प्रदेशातून लांब लांब पर्यंत हिंडलेला होता, अर्थात मित्रांसमवेत. तास दीड तास पायपीट झाल्यावर डाव्या अंगाला एक भरगच्च झाडीचा प्रदेश दिसू लागला. प्रामुख्यान बांबूची बेटं. ‘हि आमच्या गावाची देवराई’, गण्यानं माहिती पुरवली. “बा सांगतो की हिथ लाकड तोडायची न्हाईत, पाप लागतं” गण्या  म्हणाला. पाप-पुण्याच्या कल्पनांविषयी चर्चा करून देवराई सारख्या चांगल्या कल्पनांबद्दल त्याचं मन कलुषित करावं असं आम्हाला वाटलं नाही.

चांगले दोन तास चालून गेल्यावर एक धनगर वाडा लागला. तिथे डोकावलो. एका घरात एक छोटा मुलगा, तापानं फणफणलेला, त्याची आई जवळच बसलेली. बाप कुठेतरी वेल्हे गावात औषध आणायला गेलेला. आम्ही आमच्या जवळ असलेल्या क्रोसिनच्या गोळ्या दिल्या. ‘काहीतरी पोटात गेल्यावर घे’ असं म्हणालो त्यावर त्या गरीब धनगर स्त्रीनं कसंनुसा चेहरा केला. वाईट वाटलं. त्या घराच्या छोट्याश्या दारातून वाकून बाहेर पडलो. कधी कधी अस वाटतं की आभाळच फाटलंय, आपण कुठे कुठे ठीगळ लावत फिरणार?

हा परिसर येतो पुणे जिल्ह्यात पण जवळच शहर आहे महाड. एखादा माणूस आजारी पडला तर त्याला कावड करून वेल्हे गावात अन मग जीपनं नसरापूर किंवा पुण्यात न्यावं लागतं. नाहीतर सिंगापूरच्या नाळेतून उतरून छत्री-निजामपूर आणि तिथून महाड गाठावं लागतं अशी माहिती गण्यानं पुरवली. अन्न, वस्त्र, निवारा याशिवाय आणखीनही महत्वाच्या गरजा जगण्यासाठी आवश्यक असतात याचं हे शिक्षण आम्हाला मिळत होत.   

धनगर वाड्याच्या खालच्या अंगाला पाणवठा होता. जवळच एक दोन झाड होती. थोडी विश्राती घ्यायच ठरलं. संदीप आणि अतुलनं तीन दगडांची चूल मांडली. गण्या मदतीला होताच. मी आणि गण्या सरपण आणण्यासाठी आसपास पसरलो. सरपण गोळा करता करता गण्या प्रश्न विचारत होता. त्याला साहजिकच पुण्यातल्या जीवनाविषयी कुतूहल होत. त्यान आजपर्यंत शहर बघितलं नव्हतं. त्याच्या लेखी नसरापूर हेच सर्वात मोठ्ठं गाव होत. विमान त्यान फक्त आकाशात बघितलं होत. नाही म्हणायला टी. व्ही. वर त्यानं बर्याच गोष्टी बघितल्या होत्या, पण त्या सर्व खर्या नसतात असा त्याच्या “गुर्जीं” नी सांगितल्यामुळे तो त्यावर विश्वास ठेवायला तयार नव्हता. हे “गुर्जी” कोण अस मी त्याला विचारल. शाळेत शिकवतात ते मास्तर आणि पंधरवड्याला कीर्तनाला येतात ते गुरुजी त्यान माहिती पुरवली.

सरपण गोळा झाल. संदीपनं चूल पेटवली. आणि जयवर्धन ला पाणी घेऊन येण्यास फर्मावलं. जयवर्धन, आम्हा चौघात सर्वात लहान. नुकताच पदवी अभ्यासक्रमाला प्रवेश घेतलेला. तो भांडे घेऊन पाणवठ्यावर गेला.आणि भांड्यातून पाणी आणायच्या ऐवजी “हे बघ मला एक वेगळाच प्राणी दिसला असे म्हणत हातात काहीतरी घेऊन आला. काय आहे हे आम्हाला कळण्याआधीच  “आर दादा, चावंल!” अशी आरोळी ठोकत गण्यान त्याचा हात उडवला. कष्टाची सवय नसलेल्या जयवर्धनच्या मऊ मुलायम हातावर तो प्राणी निवांत बसला होता. खाली दगडावर पडताच त्यान रौद्र रूप घेतल, पण प्रसंगावधान राखून दगडाच्या सापटीत तो गायब झाला. पूर्ण वाढ झालेला तो एक काळा विंचू होता. जयवर्धन विस्फारलेल्या डोळ्यानं ते नाट्य बघत राहिला. ‘सुशिक्षित शहरी’ माणसाच्या अज्ञानाची ओळख आम्हाला झाली.

या घटनेची चर्चा आणि गाण्यानं सांगितलेल्या साप विंचवाच्या सुरस व चमत्कृतीपूर्ण गोष्टी यात वेळ जात पोहे तयार झाले. इथे प्रत्येकाला प्लेट वगैरे थाटमाट नव्हता. सुलेमानी पद्धतीने त्याच भांड्यात हात घालत आम्ही ते फस्त केले. गण्याही मागे नव्हता. आत्तापर्यंत ११.३० वाजले होते. सूर्य डोक्यावर आला होता. वातावरणात काहीही गारवा उरला नव्हता. भांडे धुवून आणि चूल शांत करून आम्ही पुढे निघालो.

आता समोर दक्षिणेला लिंगाण्याच टोक खुणावू लागल. उजव्या हाताला रायगडाचा माथा दिसत होता. आमच्या  डाव्या हाताला थोडीशी १५-२० घरांची वाडी दिसली. ही सिंगापूर वाडी. याच्या पुढे जी खिंड दिसते ती सिंगापूरची नाळ. कोकण आणि घाटमाथा जोडणाऱ्या अनगड वाटांपैकी एक. पण बर्यापैकी वहिवाट असलेली, त्यातल्या त्यात सोपी. सिंगापूर हे गाव शिवकालीन किंवा कदाचित त्याही आधीचे आहे. आपल्या महाराष्ट्रात निसर्ग सौंदर्यानं नटलेलं एक “सिंगापूर” आहे हे बर्याच लोकांना माहित नाही.

या सिंगापूरच्या नाळेच्या उजव्या अंगाला थोड्या अंतरावर आजून एक खिंड आणि पाण्याची वाट आहे. त्याला बोराट्याची नाळ म्हणतात. ही वाट चांगलीच अवघड श्रेणीत गणली जाते. बोराट्याच्या नाळीतून उतरणारी वाट थेट लिंगाणा माची गावात जाते. लिंगाणा किल्याच्या माचीवरच हे गाव. तिथून पुन्हा खाली उतरलं की माग छत्री-निजामपूर गाव. लिंगाणा हा काही लढाऊ किल्ला नाही. उन, वारा, पावसाच्या माऱ्यान आणि निसर्गाच्या करामतीन मुख्य डोंगर कड्यापासून विलग झालेला पण कड्यापासून अगदी थोडे, जवळ पास १०० फुटांचे अंतर राखून असलेला तो एक सुळका आहे. या सुक्यावर चढाई करणे हे एक आव्हान आहे. गिर्यारोहणाची साधने न घेता हे साहस करूच नये.

आम्ही गण्याच्या मागून चालत होतो. तो उजव्या अंगाची डोंगर रांग चढू लागला. “ अरे गण्या आपल्याला खाली बोराट्याच्या नाळेत जायचय ना?” अतुलन त्याला विचारलं. “इथून रायलिंगच्या कड्यावरून एकदा लिंगाणा बघा तर फार सुंदर दिसतो मंग उतरुयात” गण्या उत्तरला. आम्ही त्याच्या मागून चालू लागलो. लिंगाणा जवळ येत होता तसं तसं पुढच्या दरीची खोली अधिक अधिक स्पष्ट होत होती. दूरवर रायगडचा पायथा आणि टकमक टोकाच्या खालचं निजामपूर गाव दिसू लागलं. आणि बघता बघता आम्ही एकदम कड्याच्या काठावर येऊन पोचलो. समोर तीन-साडेतीन हजार फूट खोल दरी. आणि फटकून उभा असलेला तो लिंगाण्याचा सुळका. भितीनं मटकन खाली बसलो. कड्यावरून ओणावून खाली पाहिलं. लिंगाणामाची गाव दिसत होत. लिंगाण्याचा कातळ कडा रौद्रतेची कल्पना देत होता. त्या कड्यावरच्या गुहा स्पष्ट दिसत होत्या. या गुहांचा उपयोग शिव काळात कैदी ठेवण्यासाठी होत असे. नंतरच्या काळात अगदी इंग्रजांनी सुधा लिंगाणा किल्यावर कैदी ठेवल्याचा उल्लेख सापडतो. वारं पडलेलं होतं त्यामुळे लिंगाण्याचं ते रौद्र रूप विस्फारलेल्या डोळ्यानं पाहता आल. बोराट्याच्या नाळीतून लिंगाणा इतका सुंदर दिसत नाही म्हणून तुम्हाला इथे आणलं, चला आता नाळीत उतरूयात, गण्या म्हणाला. भर उन्हातून ४ तास पायपीट केल्यामुळे आम्ही दमलेलो. रात्री पुण्यात परत जाण्याच बंधन पण होतंच. त्यामुळे नाईलाजानं त्याला परत फिरण्यासाठी सुचवलं. तो थोडासा हिरमुसला. लिंगाण्याच्या सुळक्याचं सुंदर दर्शन घडल्याबद्दल आम्ही त्याचं कौतुक केल, आमचा चॉईस चुकला नव्हता. आमच्या प्रशंसेमुळे तो जरा सुखावला आणि परत जायला तयार झाला.

परतीच्या वाटेवर तो एकदा कुरकुरला, “तुमी इथपत्तूर आला आन म्या तुमाला माची धाख्वू शकलो न्हाई हे माझ्या मायला सांगू नगा.” “ का रे?” मी विचारलं. “ आमच ध्यान, एक गोष्ट जमत न्हाई याला, आस म्हणून माय तनतनेल” गण्या  म्हणाला. “ नाही रे नाही सांगणार, झाल तर मग” आम्ही त्याला दिलासा दिला.

अचानक त्यान एक प्रश्न विचारला “दादा, कर्म म्हंजे काय व्हो?” मी दचकलो. १० वर्षाच्या मुलाकडून असा प्रश्न अपेक्षित नव्हता. गीता समजून घेण्याची किंवा त्यातील रहस्य उकलण्याची पात्रता अंगी नसल्यानं मी किंवा आमच्या चौघांपैकी कोणीच त्या वाटेला गेलो नव्हतो. “कर्म म्हणजे काम, जे आपण करतो ते” आमच्या मते जेव्हढे सोपे उत्तर असू शकेल ते आम्ही दिले. “ पण तुला हा प्रश्न का पडला?” जयवर्धनने त्याला विचारले. “न्हाई गुर्जी म्हनले, गन्या कर्म कर” , “ मग तू काय केलेस?” “ म्या म्हनलो गुर्जींना, लई कष्ट हुतात, सकाळचं उठायचं, गुरांना चारा घालायचा, मांग दूधं काढायची. मग त्यांना चराया न्यायचं, त्यातून मास्तर बलवत्यात तवा शाळा करायची, मांद्याळ काम करतोच की. आता काय बाकी ठीव्लाय?”,  “असं मग गुरुजी काय म्हणाले?”, “ न्हाई ते म्हनत्यात की अरे गन्या जे काम करतोयस त्यात लक्ष हायका? दुध काढतोस तवा जांभया देतोस, गुर चाराया जातोस तवा शाळेचा इचार करतोयस आणि शाळेत येतोयस तवा गुरांचा. आर आसं कस चालेल. कामात तल्लीन व्हता आल पायजे बघ. त्यालाच कर्म म्हणतात. तवाच देव भेटतो रे बाबा.” ; “भौऊ ह्ये तल्लीन होनं म्हंजे काय व्हो? म्हंजी भजन गाताना त्ये विणेकरी जसे डोलतात त्येच का? म्हंजी काम कशासाठी करायचं ते ध्यानात ठेवायचं का आजून काही?” गण्यान आमची विकेट उडवली. त्याच्या प्रश्नच समर्पक उत्तर आमच्या कडे नव्हतं. विचारांच्या तंद्रीत चालत चालत आम्ही हरपूड ला पोचलो तेंव्हा संध्याकाळ झाली होती. गण्याच्या मायन आमच्या ग्लासभर दूध तापवून ठेवल होत. त्यांचे आभार मानले, गण्याला बक्षिसी दिली आणि भराभरा आवरून आम्ही पुण्याच्या दिशेने निघालो, पुन्हा त्या ठेचकाळलेल्या रस्त्यावरून. आम्हाला निरोप द्यायला गावकीतील ती मुलं आणि गण्या हजर होते.

बरोबर अठरा वर्षापूर्वीची ही गोष्ट. पुढे व्यवस्थापन शास्त्र शिकताना एक विचार आम्हाला शिकवला “ प्रत्येक काम करताना त्याच्या ग्राहकाचा किंवा अंतिम लाभार्थीचा विचार केला तर परिणाम अधिक चांगले साधले जातात.” असा.  गण्याच्या गुरुजींनी सांगितलेलं तत्वज्ञान यापेक्षा थोडं वेगळे होत असा पदोपदी जाणवायचं, सोप्या भाषेत त्यानी कर्मयोग सांगितला होता.

नुकतीच एकदा कादवे गावाकडे चक्कर टाकली. रस्ता झालाय अस कानावर आलं म्हणून. पक्का रस्ता नावालाच, ठिकठीकाणी डांबराची ठिगळ नुसती. मध्येच जरा बरा रस्ता. आसपास बर्याच ठिकाणी आता “रिसॉर्ट” झालीत. गावागावत विकास पोचवण्याच्या हेतूने केलेले पक्के रस्ते. त्याचा मूळ हेतू बाजूला ठेवत कोणाचा तरी स्वार्थी “हेतू” मात्र सध्या झालेला आहे हे जाणवत होत. “या रस्ते बांधणाऱ्यान त्याचा कर्म नीट केलेलं नाही”, माझा सहप्रवासी उद्गारला. याच परिसरात ऐकलेलं गण्याच्या तोंडच ज्ञान मला आठवल.

कदाचित म्हणूनच आज ४२ व्या वाढदिवसाच्या दिवशी पहाटे घड्याळानं उठण्याचा आदेश देण्याच्याही आधीच आठवणीच्या कवाडातून टाचा उंच करत गण्या डोकावला. अठरा वर्षापूर्वी डोकावला तसाच. आज तो कुठे असेल माहित नाही. त्याच्या “गुर्जींची” आमची कधी भेट झाली नाही. त्यानी सोप्या शब्दात सांगितलेला कर्मयोग आत्ता कुठे हळू हळू समजतोय!