रघु- रघुनाथ महाराज

उन्हानं तापलेल्या डांबरी रस्त्यावरून एक छकडा चालत जायचा. त्याच्या दोन्ही चाकांना जरूरीपेक्षा जास्त वंगण घातलेलं असल तरी ती त्यांचे बेअरिंग घळघळीत झाल्यामुळे एकाच पातळीत फिरत नसत. स्वाभाविकपणे “खड् खड्” असा आवाज करत तो छकडा डोलत पुढे जात असे. छकडा ओढणाऱ्या बैलाची मान जणू त्या तालावरच डावी उजवीकडे झुलत असे. छकडा चालवणारा त्या बैलाशी अखंड बोलत असे आणि आपले बोलणे ऐकूनच हा बैल त्याला मान डोलवतोय असे त्याचा गोड गैरसमज झालेला असे.  एकूण सांगाडा जुना झालेला, वेळो वेळी रंग दिल्यामुळे त्याचे एकावर एक थर बसलेले आणि त्याचे पोपडे उडालेले असे त्याचे रूप होते. या डोलण्या बरोबरच त्या सांगाड्यातून “कच कच” आवाज होई आणि त्या सांगाड्याचे कठडे कधी तुटून पडतील असे वाटे. सिंहगड रस्त्यावर पंचवीस- तीस वर्षापूर्वी हा रघूचा छकडा अनेकांनी पहिलेला असेल. सिंहगड रस्त्यावर इंडियन ह्यूम पाईप च्या समोर कॅनाल वरच्या पुलावरून जाणाऱ्या रस्त्याला एक सुरेख वळण होत आणि तो रस्ता चढाचा होता. सुरेख अश्यासाठी कि त्या आधीच्या टप्प्यात रस्त्यावर सावली धरणारी अनेक डेरेदार झाडे होती आणि त्यातील एका झाडाखाली नीरा विक्रीची एक छोटीशी टपरी होती. ७ वी ते १० वी च्या काळात एप्रिलच्या महिन्यात शाळा संपली कि सकाळी थोडं उशिराने उठून आम्ही सायकलवरून धायरीला जायचो त्या वेळी कधी कधी रघूचा हा छकडा रस्त्यावर या भागात जाताना दिसे. धायरी परिसरतील उद्योग हे त्या वेळेस पुण्याच्या 'खूप' दूर वर असल्यासारखे होते. पुण्याच्या मध्य वस्तीत, रविवार पेठेतून मटेरीअलची खरेदी करून त्यावर प्रक्रिया अनेक उद्योग करत असतं. माल विकणारा आणि घेणारा असे दोन्ही उद्योजक तुलनेन लहान होते त्या वेळची ही गोष्ट.

रघु रविवार पेठेतून त्याच्या छकड्यातून माल लादून आमच्या आणि इतर जवळपासच्या कंपन्यांना पोचवत असे. डोक्यावर मळलेल्या गांधी टोपीखाली झाकलेले बारीक कापलेले केस, मूळचा गव्हाळ वर्ण पण कष्ट केल्याने रापलेला चेहरा, कपाळावर चंदनाची उटी, गळ्यात तुळशीची माळ,  अंगात मळलेली दणकट बंडी आणि त्यावर जाड कापडाचे अनेक खिसे असलेले आणि पुढची बटणे तुटलेले, ग्रीस आणि ओईल चे हात लागून ओशट झालेले अर्धे जॅकेट. उजव्या खांद्यावर चाबूक, त्याचा दांडा कंबरेपर्यंत आलेला. कंबरेला मळलेली गुढग्यापर्यंत आलेली अर्धी विजार आणि पायात करकरणारे अनेक खिळे ठोकलेल्या पुणेरी वहाणा अशी त्याची स्वारी छकड्यात एका बाजूला बसलेली असे. छकड्याच्या एका अंगाला रंगी बेरंगी कापडान शिवलेली बर्यापैकी स्वच्छ असलेली पण जिचे बंद हाताळून काळे कुळकुळीत झालेत अशी त्याची डब्याची पिशवी लटकवलेली असे. त्या पिशवीत त्याचा जेवणाचा डबा तर असेच पण वेळ मिळाला कि वाचण्यासाठी भागवताची प्रत किंवा तुकारामाची गाथा असे. छकड्याच्या एका किंवा दोन्ही बाजूला गोणपाटात लपेटलेले आणि काथ्याने बांधलेले मटेरीअल चे बार, पट्टे आणि त्यावरच बैलासाठी थोडं वैरण पेंढी असे आणि छकड्याच्या खालच्या बाजूला एक घमेलं, लटकवलेल, बैलाला पाणी पाजण्यासाठी.

रघूचा बैल उमदा खिल्लारी होता. शुभ्र पांढऱ्या रंगामुळेच बहुतेक त्यान त्याला “भुर्या” हे नाव दिलेलं होत. उंच, पुष्ट वशिंड असलेलं हे उमदं जनावर प्रेमळ स्वभावाचं होत. बैलपोळ्या च्या दिवशी रंगवलेली शिंग आणि पाठीवर काढलेली नक्षी अनेक दिवस त्याच्या अंगावर मिरवायची. रघु चाबूक घेऊन यायचा पण त्याचा व्रण कधी भुर्याच्या पाठीवर दिसला नाही. “माझी भाषा त्याला समजते” असाच त्याचा दावा होता आणि तो खोटा ठरवायला कोणी जात नसे.

सकाळी १०-११ वाजता रविवार पेठेतून निघाला कि १ ते  १.३० च्या दरम्यान मजल दर मजल करीत ही रघु आणि भुर्याची जोडी आमच्या वर्कशॉप मध्ये पोचत असे. पहाडी आवाजात “ सामान आणलाय हो” अशी हाळी घालत उडी मारून तो छकड्यातून पायउतार होत असे. भुर्या सवयीप्रमाणे छकडा वळवून उलट घेत वर्कशॉपच्या दारात लावे पर्यंत रघूची स्वारी टेबलपर्यंत पोचत असे. त्या वेळी छोट्या कंपनीत एखादेच टेबल असे तेच मॅनेजरचे, सुपरवायझरचे, तेच जेवायला वापरायचे.

रघु हमाल होता पण त्याचा स्वत:चा छकडा होता.त्यामुळे तो जरा “वरचा” समजला जाई, अर्थात ते इतरांच्या मनात. त्याने आणलेल्या मटेरीअलच्या चलनावर दोन प्रकारे त्याची बिदागी लिहिलेली असायची- वाहतूक आणि हमाली. चलन टेबलवर ठेवून तो स्वत:च मटेरीअल उतरवायला घ्यायचा. सगळे सामान उतरले की दाखवायचा, मोजून द्यायचा. आमच्या वर्कशॉप समोर त्या वेळेस एक लिंबाचे झाड होत आणि मोकळी जागा होती. तिथे छकडा लावून आणि भूर्याच्या मानेवरच जू काढून त्याला मोकळा करायचा. मागचं घमेलं काढून त्यातून पाणी आणून भुर्यासमोर ठेवायचा आणि मायेन त्याच्या मानेवरून हात फिरवत त्याला गोंजारून वैरणीची पेंढी त्याच्या समोर टाकायचा. मगच स्वत: हात धुवून त्याची बिदागी घ्यायला यायचा. पैसे कमी करण्यावरून मग शब्द व्हायचा तेंव्हा तो स्वत:ची हमाली कमी करायचा पण वाहतुकीची रक्कम कधी कमी करत नसे.” मुकं जनावर आहे  त्याच्या पोटावर पाय नका देऊ” असे म्हणून तुकोबाचे, ज्ञानदेवाचे कोणतेतरी अभंगाचे दृष्टांत देऊन ते पटवायचा प्रयत्न करायचा. रघुला अक्षर ओळख होती, तो पुस्तके नव्हे तर ग्रंथ आणि पोथ्या वाचायचा, पण फार लहानपणीच शाळा सुटल्याने हाताला लिखाणाचे वळण नव्हते, त्यामुळे पैसे घेतले की मग घट्टे पडलेल्या हाताचा अंगठा उठवणे पसंत करायचा. अंगठा उठवून उठवून त्याच्या डाव्या हाताचा अंगठा कायमचा निळा झालेला होता. पण तो कोणाला अंगठा दाखवणारा नव्हता आणि त्यामुळे रविवार पेठेतील शेठ लोकांचा आणि त्यांच्या गिऱ्हाईकांचा आवडता होता. हा सर्व कार्यक्रम चालू असताना त्याची अखंड बडबड, ओव्या म्हणणं आणि त्याचा अर्थ सांगत फिरणं हे चालूच असायचं. काही लोक त्याला वेडासुद्धा समजत असतं कारण तो बर्याच वेळेस त्याच्याच घमशनात असे. दहावीच्या परिक्षेचा निकाल लागला आणि वर्कशॉपमधील सर्वांना पेढे द्यायला गेलो तेंव्हा नेमकाच तो तिथे आला होता. पेढा घेऊन त्यान मोकळेपणान दिलेला आशीर्वाद मला आजही आठवतो.

पुढे एक दोन वर्षानं देवानं रघु आणि भुर्याची जोडी फोडली. पोटाच्या आजाराच निमित्त होऊन भुर्या गेला. रघु आमच्याकडे येण बंद झालं. तोपर्यंत रिक्षा टेम्पो वाढले आणि वाहतूक करणारे हमाली करणार्यांच्या एक नव्हे तर दहा पायऱ्या वर गेले.

इंजिनियरिंगला गेल्यावर आमच्या बुडाखाली वाहन आलं. सुट्टीच्या दिवशी ते फिरवायला मिळावं या उद्देशान रविवार पेठेतील काम ओढवून अंगावर घेणं सुरु झालं. असा एकदा दुकानात गेलो असताना रघु भेटला. एकदम अबोल, कामापुरतंच बोलला, तेही कष्टावल्या सुरात. मला वाईट वाटलं हेही मला आठवतंय. दुकानाच्या पुढच्या एका भेटीत तो दिसला नाही तेंव्हा चौकशी केली. त्याचा एक सहकारी होता दशरथ, तो सांगता झाला- ‘ भुर्यावर त्याचा फार जीव. तो गेला तेंव्हा ढसा ढसा रडला. आणि नंतर त्याची वाणी एकदम बंद झाली. छकडा चालवण्यासाठी दुसरा बैल घे असे आम्ही सुचवले पण त्याची तयारी नव्हती. त्याने तो छाकडाही विकला. हमाल चौकात जाणं बंद केलं आणि नुकताच गावी निघून गेला असं कळाल. घरचं कोणी नव्हतं त्याला. भुर्याच्या मायेन त्याला बांधून ठेवला होता. ते पाश गेले, आता त्याचं काय होत सांगता येत नाही.’ दशरथन फारच विदारक चित्र समोर मांडल. हळहळ व्यक्त करण्यापलीकडे त्यावर कोणी प्रतिक्रिया दिली नाही.

रघूची आठवण परत निघण्याचं कारण गेल्या महिन्यात घडलं. नेहमीप्रमाणेच परत शेठच्या दुकानात गेलो असताना त्यांनी एक पत्रक हातात दिल. सांगरुण गावातल्या कीर्तन महोत्सवाचं. हे मला कशाला असे भाव माझ्या चेहऱ्यावर बघून शेठन खुलासा केला ‘तुम्ही रघुची चौकशी करायचात ना? तो कीर्तनकार झाला, त्याच कीर्तन आहे, तुम्हाला मुद्दामहून सांगितलं’. मी पत्रक पुन्हा वाचलं, कीर्तनकार रघुनाथ महाराज भिंताडे हे नाव मला अपरिचित होत पण व्यक्ती? मला माहित नव्हतं.

त्या दिवशी ठरवून मी सांगरुणला पोचलो. मंदिरात जाऊन बसलो. शहरी पेहरावातला आणि तशाच धाटणीचा मी एकटाच होतो तिथे त्यामुळे सगळे जण माझ्याकडे रोखून बघत होते. हरीचा जयघोष झाला, पायघोळ अंगरखा, जरीकाठी धोतर आणि डोईवर फेटा घातलेले प्रसन्नचित्त रघुनाथ महाराज आले. गळ्यात तुळशीची माळ आणि फुलांचा हार घालून त्यांनी आख्यान मांडल. सार्या सृष्टीत एकच परमेश्वर व्यापून राहिला आहे हा विषय मांडताना त्यांनी ज्ञानदेवांनी रेड्यामुखी वेद वदविला त्याच आख्यान रंगवून सांगितल. मी पाणी भरल्या डोळ्यांनी संपूर्ण आख्यान ऐकलं. रघु-रघुनाथराव....मी अजूनपर्यंत ‘त्या’ची ओळख पटवू शकत नव्हतो. मग आरती झाली. भक्त लोक महाराजांच्या पायावर डोक ठेवून जायला निघाले, महाराज शांतपणे तुकोबाच्या गाथेतील एक एक श्लोक म्हणत होते. तोच खडा पण आता गंभीर वाटणारा आवाज, तीच लय आज मी पुन्हा २५-२८ वर्षानी ऐकत होतो. “तुका म्हणे काही न मागे आणिक | तुझे पायी सर्व सुख आहे ||” मी महाराजांजवळ पोचलो तेंव्हा ही ओळ म्हणताना त्यांचा चेहरा विठ्ठलासंमुख होता. मी त्यांच्या नजरेत पाहिलं आणि एकदम भूर्याला पाणी देतानाचे रघु चे डोळे आठवले. तेच पाणीदार डोळे, तीच समर्पित वृत्ती, तीच सेवेची आस! मला रघु- रघुनाथरावांची एकदम खरी ओळख पटली.

माया तेचि ब्रह्म, ब्रह्म तेचि माया | अंग आणि छाया तया परी ||

तोडिता न तुटे सारिता निराळी | लोटांगणातळी हारपते ||

हे तत्वज्ञान कोळून प्यायलेल्या रघुनाथरावाला, आम्ही भुर्याच्या मायेत अडकवू पाहत होतो. तो त्याच्या पलीकडे जाऊन विठ्ठलाची निस्सीम भक्ती करत होता, त्याची माया त्याचे ठायी लीन झालेली होती. 

K2S

पुण्याच्या दक्षिणेस बघितले कि दोन मदारींच्या उंटाची पाठ दिसते तशी दोन टेकाडे असलेला कात्रजचा डोंगर दिसतो. पुण्याची ही दक्षिण सीमा. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मोगल सरदार शाहिस्ताखानवर  जो निर्णायक विजय मिळवला त्या घटनेतून हुलकावणी देणे यासाठी मराठी वांग्मयात “कात्रज करणे” या अर्थाने या डोंगराने स्थान मिळवले. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या या विजयी मोहिमेत पुण्याजवळचे दोन ऐतिहासिक पुरुष स्थान मिळवून आहेत, एक कात्रजचा घाट आणि डोंगर आणि दुसरा सिंहगड. भूगोलाचे यथार्थ ज्ञान शत्रुवरच्या निर्णायक विजयात किती महत्वाचे ठरते हे शिवरायांच्या प्रत्येक मोहिमेच्या अभ्यासात दिसून येते.

तर अश्या या कात्रज-सिंहगड डोंगररांगेवरून एक भटकंतीची वाट जाते. सामान्यपणे हा ट्रेक चांदण्या रात्री केला जातो. या मार्गावरून न गेलेल्याने पुण्यात ट्रेकवरच्या गप्पांच्या फडात बोलूच नये. हातात हुकुमाचे पान नसताना ३०४ च्या डावात बोली लावणार्यावर इतर खेळाडू जसे तुटून पडतात तशी त्याची गत होईल.

आज पुन्हा हा ट्रेक करण्याचा योग आला. पाहटे ५.३० वाजता आम्ही दोघेच कात्रजच्या बोगद्यापलीकडे दाखल झालो. बहिणीने तिथे सोडण्याचे कष्ट घेतल्याने चांगलीच सोय झाली. चढाईला सुरुवात केल्यावर कात्रजच्या डोंगराचा विस्तार लक्षात येतो. साधारणपणे अर्ध्या तासात आम्ही दोघे कात्रजच्या डोंगराच्या शिखरावर पोचलो. पूर्वेला तांबडे फुटू लागले होते. सिंहगड ढगात हरवला होता. सूर्याजवळ फारसे ढग नव्हते, त्यामुळे पावसाची शक्यता नाही आता सॅक मधून टोपी बाहेर काढावी लागणार असा विचार येऊन गेला. उजवीकडे पुणे आजून झोपेतून जागे होतंय असा भास होत होता. मधूनच येणारा मौसमी वार्याचा जोरदार झोत अंगावर झेलत आम्ही डोंगर माथ्यावरून पुढे सरकत होतो. बरोबर डोंगर माथ्यावर नुकतेच जल-संधारणाचे काम पूर्ण झालेले दिसत होते. त्यामुळे वाट चुकण्याची भीती नव्हती. वाटेवर आधीच्या भटक्यांनी पुरेश्या प्रमाणात प्लास्टिकच्या बाटल्या, ग्लुकोज ची रिकामी पाकिटे, शीतपेयांचे कॅन टाकलेले असल्याने ‘हीच वाट आहे’ हे अगदी साफ कळत होते. कात्रजचा डोंगर माथा अगदीच उघडा बोडका, झाडी कुठे तरी तुरळक, मुरमाड रस्ता. तसा दिड तासाच्या चाली नंतर उजव्याबाजूला गेलेल्या डोंगररांगेवर धायरीतील खंडोबाचे मंदिर दिसू लागले.

हळू हळू डोंगराची ठेवण बदलली. मुरमाड वाटेवर ठीक ठिकाणी मातीची वाट सुरु झाली. आमच्या सुदैवाने पाऊस पडत नव्हता. येणाऱ्या प्रत्येक “बाराव्या” टेकडीचा तीव्र आणि निसरडा उतार, त्यामुळे चिखलाची रंगपंचमी न होता आम्ही सहज उतरू शकलो. त्याचप्रमाणे पुढच्या प्रत्येक “तेराव्या” टेकडीचा चढ सहज अंगावर घेता आला. सिंहगड जवळ येता येता डोंगर उतार हिरवा झालेला दिसू लागला. मुंग्या आणि वाळवीच्या मुंग्यांची उन्हाळी कामे संपवण्याची लगबग चालू होती. लाल पैस्यांची जोडी कुठे कुठे फिरताना दिसत होती. गेल्या आठवड्या- दोन आठवड्यात झालेल्या पावसाच्या शिडकाव्याने थोडी हिरवाळ तरारलेली होती आणि कुठे कुठे खोड फुलांचे नाजूक कोंब फुटलेले दिसत होते. झाडांना फुटलेल्या नाजूक पालवीचे रंग तर एखाद्या अनुभवी चित्रकाराला सुद्धा कळवता येणार नाहीत इतके सुंदर होते.

आज या संपूर्ण पत्यावर आम्ही दोघेच प्रवासी होतो. शेवटच्या टप्प्यात एक घार “ची ची” आवाज करत आमच्यावर हवाई लक्ष ठेवून होती. कोण्ढणपूरच्या दरीतून येणारा मोराचा केकारव आणि डोणजे कडच्या दरीतून येणारा “पेरते व्हा” चा अखंड निनाद ऐकत आम्ही सलग ४ तास चालत ट्रेक पूर्ण केला. ढगांनी पूर्ण वेळ सावली धरल्याने फारसा शिणवटा जाणवला नाही. ले. कर्नल जनार्दन ने सर्व आघाड्यांवर उभा केलेला विरोध मोडून काढत हा ट्रेक घडवला त्याबद्दल त्याचा मी हार्दिक आभारी आहे! आजचा अनुभव नक्कीच पदरात पडला.

आप मेला जग बुडाले

भोजपूर च्या भोजेश्वर मंदिरात दुसर्यांदा गेलो तेंव्हा त्याच्या भव्यतेबद्दल नाविन्य नव्हत. त्यामुळे त्यातील बारकावे अधिक समजून घेता आले. या मदिराजवळ भोजपूर हे गाव आहे, सुमारे १००० वर्षांपूर्वी भोज राजाच इथे वास्तव्य होत, त्याच्या खुणा बेत्रावती नदीच्या जवळ भग्न अश्या जोत्यांच्या स्वरूपात बघता येतात. भारतीय इतिहासात मानाचं स्थान आपल्या कर्तुत्वान मिळवलेला भोज राजा इथे नेमका कुठे रहात होता हे आता अंदाजानच सांगता येत. एकट्या भोज राजाच्या पदरी ही अनास्था आहे अस नव्हे. ठीक ठिकाणी पुराणकालीन मंदिर आहेत आणि ती नेमकी कुणी बांधवली याची इतिहासात नोंदसुद्धा आहे. पण ती मंदिरे बांधणाऱ्या किंवा बांधवून घेणाऱ्या कर्तुत्ववान पुरुषांची राहती घर आज शिल्लक नाहीत. रायगडावर जगदीश्वर मंदिर जून पूर्ण स्वरूपात शिल्लक आहे पण शिवरायांच्या पदस्पर्शान पावन झालेला त्यांचा राहता वाडा कसा होता हे केवळ कल्पनेनच सांगता येत ही वस्तुस्थिती आहे.

माणूस आपल्या श्रद्धा आणि श्रद्धास्थान जपतो म्हणून ती टिकतात कि त्यांच्या विषयी असलेली श्रद्धा हि टोकाची अंधश्रद्धा बनत जाते म्हणून ती स्थान टिकतात? ऐतिहासिक पुरुषांच्या आठवणी असलेली ठिकाण नष्ट करण हे पराभूतांच्या अस्मिता संपविण्यासाठी करतात असेही काही कारण या मागे असाव बहुतेक. हा विचार मनात घोळत होता आणि भोपाळ हून परतेच्या प्रवासात शिर्डी ला श्री साईबाबांच्या दर्शनासाठी थांबण्याचा योग जुळून आला.

मी शिर्डीला पहिल्यांदाच गेलो. तसे काही कारण नव्हते आधी कधी जायला. उन्हाळ्यातील सुट्यांच्या दिवसातील रविवार, त्यामुळे प्रचंड गर्दी होती. मंदिर परिसरातील रस्ते गर्दीने फुललेले होते. कोणतेही इतर निमित्त नसतानासुद्धा केवळ दर्शनासाठी आलेले इतके लोक बघून मी अचंबित झालो. दर्शनबारी च्या बाहेर प्रसाद आणि प्रतिमा विकणारी दुकाने, त्यांच्यात ग्राहक आपल्याकडे येण्यासाठी चाललेली  चढाओढ हि इतर कुठल्याही देवस्थानाला शोभणारी होती. एका दुकानात पादत्राणे ठेवून आम्ही उन्हान तापलेल्या रस्त्याने पळत दर्शन्बारीमध्ये शिरलो. सज्जनाना उगाचच धाक वाटेल अश्या सुरक्षाव्यवस्थेच दार ओलांडून आम्ही बारी मध्ये उभे राहिलो. रांग पुढे पुढे सरकत होती. माझ्याबरोबरचा सह-प्रवासी इथे नेहमी येणारा होता. आपल्याला एक-दीड तास लेगेल असे गर्दीकडे बघून तो म्हणाला. मला मंदिरात जाण्याची उत्सुकता होतीत त्यामुळे थांबण्याची माझी तयारी होती. दर्शनासाठी आलेले भाविक हे बहुभाषिक- बहुप्रांतीय होते. आपल्याला लवकर दर्शन मिळावे यासाठी त्यातील काही लोकांची पैसे मोजण्याची सुद्धा तयारी होती. त्यांची तशी व्यवस्था करण्याची तयारी तिथल्या काही स्वयंसेवकानी दाखवली आणि त्यांची सोय झाली सुद्धा! मंदिराच्या प्रमुख गाभार्यात शिरण्यापूर्वी रांग एका मोठ्या सभागृहातून नागमोडी गेली होती. या सभागृहातेल भितींवर साई बाबांच्या जीवनातील प्रसंग म्युरल्स करून लावलेले आहेत. त्यामध्ये त्यांनी केलेया चमत्कारांच्या कथा जास्त आहेत. मी कुतूहल म्हणून ते वाचत वाचत पुढे सरकत होतो. “इथे फर्स्ट टाईम आला का?” माझ्या मागे असलेल्या गृहस्थाने प्रश्न केला. “ होय”, अनोळखी माणसाला जितके सौजन्य दाखवावे तेव्हढ्याच सौजन्य दाखवत मी उत्तर दिले. चांगली उंची लाभलेले, आणि पोट सुटलेले लालाजीभाई यांची त्यांच्या सभेकारी स्वभावामुळे अशी ओळख झाली. रेशमी सदरा आणि लेंगा घातलेल्या लालाजीभाई यांच्या डोळ्यावर सोनेरी काड्यांचा चाश्ना होता. हातात धरलेल्या प्रसाद आणि फुलांच्या पिशवीच्या बंदातून बोटातील बटबटीत अंगठ्या डोकावत होत्या. पडेल खांदे आणि सुरकुतलेला पण उजळ वर्ण असलेला चेहरा त्यांचे वय साठीच्या आसपास असावे हे दर्शवित होता. त्यांचे डोळे मात्र विशेष वेधक होते आणि चेहऱ्यावर अपलेसे करणारे हसू. कुठून आलात? काय करता? असे ठराविक संभाषणसुलभ प्रश्न विचारून झाले. लालाजीभाई मुंबईचे. तिथे त्यांचा कापडाचा व्यापार आहे. वर्षातून तीन चार वेळा आवर्जून कुटुंबाबरोबर शिर्डीला दर्शनासाठी येतात असे त्यांच्याकडून कळले.

“तुमी आधी कसे नाही आलात?” त्यांनी प्रश्न केला. “ तस खास काही कारण नाही घडल इथे यावस वाटण्यासाठी” मी अगदी सरळ उत्तर दिल. लालाजीभाई हसले. ‘आता साईपुराण ऐकावे लागणार’  माझ्या मनात विचार चमकून गेला. पण लालाजीभाई तसे नव्हते. “ मग दुसर्या कुठल्या देवाला जाता का नाही?” पुढचा प्रश्न. “मी या बाबतीत फारसा आग्रही नाही” मी पुन्हा माझी देवभोळेपणा बद्दल असलेली नापसंती दर्शविली तसं लालाजीभाईनी अध्यात्म निरुपण सुरु केलं.  ‘आमच्या धंद्यात आम्ही तिघे भागीदार, माझा भाऊ, मी आणि तिरुपतीचा बालाजी. काय आहे न मित्रा, आपण कितीही सांभाळून सावरून बिजिनेस केला ना तरी काही गोष्टी आपल्या जवळ नसतात मग ते देवावर सोडायचं. तो आपला भागीदार असला म्हणजे काही काळजी नाय.’ त्यानी त्यांची ‘फिलोसोफी’ सांगितली. मी नुसताच हसलो. ‘ज्याची त्याची श्रद्धा’ मी म्हणालो. एव्हाना मी अगदीच टाकाऊ नास्तिक आहे अशी त्यांची खात्री पटली असावी. ‘तुला तुझ्या जीवाची काळजी वाटली नाय कधी?’ त्यानी प्रश्न केला. मी चमकलो, ‘ होय अनेकदा वाचलोय मी जीवघेण्या प्रसंगातून. धाडस करायचं तर असे प्रसंग येणारच. देवाची इच्छा असेल तर आपली दोरी बळकट राहणारच.’ मी उत्तरलो. ‘पण म्हणून येता जाता देवाला साष्टांग नमस्कार घालण आणि कर्मकांड करत बसण मला पसंद नाही. इतकंच काय देवाला आपल्या छोट्याश्या व्यवसायात भागीदार करून आपण नामानिराळे होण मला नाही जमणार.’ मी त्यांच्या ‘फिलोसोफी’ शी थेट वैर पुकारल. लालाजीभाई पुन्हा सूचक हसले. ‘ खरय तू म्हणतोय ते. आपण न केलेल्या चुकीपायी आपणच उभ केलेलं साम्राज्य आपल्याच डोळ्यासमोर उध्वस्त होईल आणि ते आपल्याला बघाव लागेल अशी भीती नाही वाटली तुला कधी?’ लालाजीभाईनी अतिशय सूचक प्रश्न टाकला. असेही क्षण येतात हे मात्र खरंय. स्वत:च्या कल्पेनेपलीकडील अनाहूत अश्या काही गोष्टींमुळे जेंव्हा अशी वेळ येते तेंव्हा मग पंचेंद्रिय शक्ती पलीकडे काही असेल असा विश्वास निर्माण होतो. “त्याला देव म्हणतात!” आणि तो प्रसन्न रहावा म्हणून मग त्याची कल्पित कर्मकांडी आराधना सुरु होते.

माणूस अनेक गोष्टींना घाबरतो आणि देवाला शरण जातो. त्यातील ही महत्वाची गोष्ट असे मला वाटून गेलं. भीती हा श्रद्धेचा पाया असावा हे मात्र मी पहिल्यांदाच अनुभवत होतो. निरपेक्ष भक्ती किती अवघड आहे हे मला कळून चुकले.

लालाजीभाईच्या देहात मला सदाशिवराव भाऊ पेशवे दिसू लागले. “ आप मेला जग बुडाले, आबरू जातो वाचतो कोण?” असे शेवटचे वाक्य उच्चारून ते पानिपतात गेले असे बखरीत लिहिलंय, दहावीत असताना वाचलेल्या या धड्याची मला आठवण येऊन गेली.